W poszczególnych odcinkach prezentujemy pokonkursowe prace Regionalnego Konkursu Literackiego „Ze Śląskiem na ty”. Imprezę od 25 lat organizuje Łubniański Ośrodek Kultury.
Zanim przeczytasz…
Tym razem proponujemy przenieść się na drugi biegun naszej małej ojczyzny, do Głogówka. Aby łatwiej było rozczytać i zrozumieć głogówecki dialekt, musimy zwrócić uwagę na jego charakterystyczne cechy.
Spróbujmy na krótkim przykładzie zapoznać się z tym, co jest najbardziej znaczące. Autorka, Nikola Hoinka, w jednym miejscu swojej pracy pisze: Byjście nie uwierzyli, ale ludzie tara zajś zaczli se łowsał kurować. Dokładne przeanalizowanie choćby tylko tego małego fragmentu w dużym stopniu ułatwi Czytelnikowi zrozumienie całego opowiadania. Zwróćmy także uwagę na charakterystyczną wymowę poszczególnych słów, zwrotów, które autorka w możliwy sposób starała się zapisać fonetycznie. Np.: pamiantać (pamiętać), dóma (w domu), grzibicał (grzybica), roztomajty zorty (różnego rodzaju gatunki). Przyswojenie melodyki głogóweckiego dialektu nie będzie łatwe. Nie zrażajmy się jednak i nie zniechęcajmy.
Dla mnie osobiście głogówecki zespół gwarowy jest fascynujący, urzeka choćby tylko dlatego, że jest diametralnie różny niż gwara, jaką posługują się mieszkańcy północnej części Opolszczyzny, w tym także i moja skromna osoba. Dlatego życzę wszystkim radosnego czytania.
Krystian Czech, łod Franca Jóskowego
Praca została nagrodzona na Regionalnym Konkursie Literackim „Ze Śląskiem na ty”, organizowanym przez Łubniański Ośrodek Kultury – Łubniany 2013.
Opowiadanie zostało napisane pod kierunkiem mgr Barbary Przybylskiej, nauczycielki Szkoły Podstawowej nr 1 w Głogówku.
Lyki z Pón Bóczkowy aptyki
Nikola Hoinka
Słyszeliście już na pewno o roztomajtych śląskich zwyczajach i tradycjach, ale mało kto wiy, że śląską tradycją jest zbiyranie ziołów i inny metody lyczynia, do których ludzi życie zmusiło. Pón Bóczek uczyniół przecał rośliny dloł naszygo zdrowia, coby nołs lyczyły! Łopowiał woł, jak to u nołs na wsi w Kerpniu, zawsze jak było to możliwy, siyngało se do ty Pón Bóczkowy aptyki. Piyrwyj na wsi nie było wysoło. Biyda była, choroby, do dochtora i aptyki daleko, telefónów nie było, a ludzie musieli se przecał jakojś radzić. Są roztomajty sposoby lyczynioł, ludzie przekazywali se jy z pokolenia na pokolyniy. Zioła i inny mazidła, co to naszy praołmy używały łod wieków, aż do dzisiej mają uznaniy u ludzi. Ktojś kedyjś napisoł taky móndry słowa: „W każdyj małyj ziołeczku jest jakiś dar ukrytyj. Moł go tyż piołun pospolityj, a i garść rumianku lyczi bez ustanku”. Bez lato każdoł dobroł gospodyni robiła se zapasy na zimał. Zbiyrała na miedzach roztomajty zioła: rumianek, dziurawiec, lipał, natargała modyjch pokrzyw, co wszandzie ich było połno, melisy, fefermincy i z tygo poti zapołrzali teju. Nołgorzi ze zdrowiem było ku jesieni, zimno i deszczowo se robiło, totyż siyłał ludzi kucało i charkało. Każdyj se chcioł z tyj chorobskał jakoś poradzić. Jak mandly fest bolały, to ludzie ziołrka i słóma z łowsa, co bardzo lyczi, rozgrzyjwali w tyjglu, potym wsadzali tał mikstura do miyszka abo na lnianoł szmatka i kark se z tyj łobwiązali abo na pierś przikłołdali, jak mocno ktoryj kucoł. Byjście nie uwierzyli, ale ludzie tara zajś zaczli se łowsał kurować. Jedyn chop prziszoł do mojego łojca i chwołlół se, jak to mu kąpiel z łowsa wylyczyła korzónki i rojmatykał. Pół godziny słóma z łowsa warzół i wloł to do wanny z wodą i w tyj se kómpoł. I pómógło. Tak że ludzie se terołz ratują jak mogą i roztomajty stary zwyczajy i recepty zajś wrołcają.
Jak już spómniałach ło tych korzónkach i rojmatyce, to przypómniało mi se, jak mój ujek jeszcze niedołwno, jak mu w plecach szczikło, skórka – to je futro łod kota, łowiół u nołs dóma, bo spómniało mu se, że piyrwyj nasza praołma porzónd z takoł skórkół nagrzyjwali se pleca. Joł do dzisiej nie umiał spokopić, jako to idzie skórał z kota ściągnąć, aż mi se beczeć chce, ale piyrwyj były inny czasy, a ludzie dloł zdrowia zrobią wszystko. Psy tyż miały zastosowanie w ludowyj medicinie. Na suchoty ludzie piyli smołc i jedli miałso z psa. Nie można zapómnieć ło pokrzywie, taki pospolityj zielu, co to wszandzie rojśnie, a do dzisiej ludzi liczi – pómołgoł na wszystko: łod łupieżu po rojmatykał, a nawet oczyszczoł krew. U nołs dóma to pamiantół taki fal, jak moi praołmie rojmatyka wlazła do nogi. Okropnie ich ta noga bolała, chrómali i łokropnie utyskiwali. Nie wiedzieli se już rady i wtedy ktoś poradziół ji, żeby spróbawali okład z pokrziwów se zrobić. Natargali modyjch pokrzyiw i całą tał bolóncoł nogał se niymi na noc obwiązali. Łoka nie zmrużyli, całą noc nie spali, tak okropnie ich połlyło. Rano to ta noga była aż zapołlóną, pangołl na pangoulu, ale rojmatykał ta pokrzywa przegóniyła i do późny starości dożyli. Przez to se powiy dziecku, jak se pokrzywą łoparzi: „Nie rycz, bajesz zdrowszyj”. I to je prołda!
Na wrzody abo na rany, co se nie chciały goić, nołlepszy były pijołwki, umiały oczyścić brzidkoł zaropiałoł ranał i czyjściyły krejw. Potym starczyło pomazać to miejscy sadłał z zająca, co to bardzo dobry było i w każdyj chałupie kąszczek tygo sadła w krołsce skowanyj bół. To je jednak prołda, że ło swojy zdrowiy nołlepszi umieli dbać ludzie starzi. Nie mieli go wiela, to se go czynili. Erstyns to jedli chudo i mało. Pamiantół, moi praołmie to nołbarzi smakowała brołtzupa, takoł wodzianka inaczyj. Jeszcze ich dzisiej widzał, jak tyn suchi chlyb do talerza naszkubali, czosnek z solą roztarli, kónsek masła rajn wciepli i wraną wodą zalołli – jak to wóniało, a i zdrowiy było, bo trza pamiantać, że czosnek to je naturalnyj antibiotyk. Nołlepszyj je na sznupał i na kucaniy, a i przi porodach znołd zastosowaniy. Dzieci se dóma rodziły. W każdyj wsi była Hebama, była to kobiyta w starszyj wieku, chtoroł znała se na ziołach i sama robióła z nich mikstury przeciwbólowy, coby rodzóncyj ulżyc w bólu. Czansto rodzóncyj podołwano właśnie zómbek czosnku do żucia, abo nawet keliszek wódki. Ciałżky to były czasy. Ale jak już to dzieciał se urodziło, to tyż swojy nabrojyło. Łojcowie patrzyli roboty, a na dzieci nie mieli czasu upatrować, totyż czałsto se cojś szpatnygo wydarzyło. A to se skaleczyło, a to łoparzyło i potym cza było cojś z tyj patrzyć. Starki wiedziały, że pierwszy, co trza zrobić, to rankał czy nogał do zimny wody wrajźić, coby tak mocno nie bolało. A potym okład z mydła takygo szarygo do pranioł i jak nie było wiela, to to szło wygoić.
Dobrze tyż na łoparzynia zimnyj kómpres z rómku albo z nagietków przikłołdać, no i białko z kurzich jaj tyż dobry było. Mąka ziymniaczanoł to tyż cudowny lekarstwo do posypania łoparzóny rany. Je tyż dobroł na grzibicał, to jest na zaparzóny szpary miyndzy palcóma łod nogów. Piyrwyj bez lato grzybicy nie było, bo se boso lołtało, tera modzi ty zołcny adidasy łoblykają, to i nogi zaparzóny mają. Chodzyniy boso jest bardzo zdrowy, polecany tera przez dochtorów, ale tyż geferlich, szczególnie na wsi, bo przecał na jaki gwojźć można było wlyjść i halsstar, to je tyłżec, dostać – noga zesztajfła i umrzyć szło na to.
Miód to tyż było piyrwyj i do dzisiej bardzo dobry lekarstwo. Miodów mómy roztomajty zorty: biołyj, twardyj z rapsu, czornyj gryczanyj i żółtyj lejóncyj. Każdyj z nich umiy wygoić prawie każdoł chorobał, czy to chory sercy, wóntrobał abo nyrki, nie spómnał o zwykłyj gripie, co to człowieka umiy położyć. Cza jednak o jednyj rzeczyj pamiantać: nigdy nie wolno miodu do gorkygo picioł dołwać, bo se zrobi nic wert. To pamiantejcie ło tyj! Muszał spómnieć jeszcze o cebuli, bo je bardzo zdrowoł. Sirop z cebuly to mi mama jeszcze dzisiej szykuje i zawsze pómołgoł. To samo je, jak mą zatkanyj nos, to mama mi fefermincy wleje do gorky wody, gował nakryje rancznikał i tał łowónianoł parał wcióngoł nosał. Wiycie, jakoł to je ulga!
Piyrwyj, wół powiał, ludzie byli jednak odporniejsi. Zimnyj wychów, tak se to powiy. Nie mieli dóma cyntralnygo ogrzyjwanioł, a ciepło było jyno w kuchni przi piecu. Moja praołma, jak spóminali, spała w dachsztubie, to było tał tak zimno, iże pierzina gi do brody przimarzła, a na szyjbach mróz kwiołtka wymalowoł. Piyrwyj tak jak tera różny choróbska ludzi nynkały, jedni durch stankali, a późny starojści dożyli i Pón Boczek wez gich do siebie, a inni yno rołz se rozchorowali i einz-zwei byli wek. Gynoł jak tera. Terołz wszystko je inaczej, są szczepiónki przeciw gripie, tyłżcowi, lepszyj dostymp do dochtorów i nowoczesnoł medicina, a mimo to ludzie cofają se do metod naszych praołmów. Czymu tak se dzieje? Powiał wół – bo nie mają pijóndzyj na wykupiyniy lyków tych przepisanych przez dochtora. Jak se idzie do aptyki i słyszi, jak ludzie se durch pyjtają, wiela co kosztuje, a po tym po próżnu wyłażą, bo im nie styknie, to aż se sercy kraje, ale w aptyce za darmo nie dają. I nie dziw, że muszą se sami uzdrowić i tyj, co ną Pón Bóczek doł, se kurować. I na kóniec wół jeszcze powiał, że to naszy zdrowiy tyż łod pory roku zależi. Bez tał zimał to se jyno dóma siedzi, nie chce se wyleźć na dwór i czowiek se robi barzi choryj, niż richtig je. Na wiosnał, jak słóneczko se pokołże, to człowiekowi zarołz chce se żyć, świyżygo luftu zakosztować, w zygródce pokopać, to zarołz se je zdrowszyj.
I już całkiem na kóniec powiał wół jyno tela: ło medicinie ludowyj i Pón Bóczkowyj aptyce wert je richtig pamiantać, bo łóna cuda umiy zdziałać!
Poniżej tłumaczenie na język literacki kilku słów, zwrotów pochodzących z tekstu (pogrubione wyrazy):
Lyki z Pón Bóczkowy aptyki – Lekarstwa z apteki Pana Boga
uczyniół – w tym kontekście, znaczeniu – stworzył
przecał – przecież
fefermincy – mięty
kucało i charkało – kaszlało i charczało
mandly – migdały
miyszka (miyszek) – woreczka (woreczek)
kark – szyja
Byjście nie uwierzyli, ale ludzie tara zajś zaczli se łowsał kurować – Trudno uwierzyć, ale ludzie znowu zaczęli się owsem kurować
porzónd – ciągle
spokopić – zrozumieć, pojąć
smołc – tłuszcz
ludzi liczi – ludzi leczy
U nołs dóma to pamiantół taki fal – Pamiętam z naszego domu taki przypadek
chrómali i łokropnie utyskiwali – utykali i strasznie jęczeli, narzekali
pangołl na pangoulu – pęcherz na pęcherzu
pijołwki – pijawki
sadłał z zająca – tłuszcz z zająca
skowanyj – schowany
erstyns – w pierwszej kolejności, najpierw, nasamprzód; ale w tym kontekście raczej to słowo należałoby tłumaczyć: przede wszystkim
brołtzupa (inaczej także wodziónka) – zupa chlebowa
kónsek – kawałek
nołlepszyj je na sznupał i na kucaniy – najlepszy jest na katar i kaszel
hebama – położna
nabrojyło – narozrabiało się
kómpres z rómku – okład z rumianku
halsstar – tężec
noga zesztajfła– noga zesztywniała
raps – rzepak
fefermincy – miętowy
spała w dachsztubie – spała w pokoju na poddaszu
stankali – chorowali
w zygródce – w ogródku
