Są takie sektory gospodarki, o które komercyjne firmy nie zabiegają. Nie zabiegają, bo nie widzą tam realnych zysków, a często nawet przychodów. Są to sektory, które wymagają partnerskiej współpracy samorządów, osób fizycznych i firm, a często też pozyskiwania zewnętrznych źródeł przychodów. Jednym z takich sektorów jest gospodarowanie wodami, a w szczególności melioracje.
Od wielu lat melioracje traktowano jednokierunkowo- odprowadzano nadmiar wody, nie robiąc nic by ją zachować i wykorzystać w późniejszym okresie. Zniszczono zbiorniki retencyjne i suche poldery (grunty wykorzystane pod uprawę lub dzikie wysypiska śmieci), „wyprostowano” rzeki, zaorano łąki stanowiące „magazyny” wody, pod uprawę i zabudowę przeznaczono torfowiska, zlikwidowano wiele kilometrów rowów melioracyjnych by pozyskać jeszcze kawałek ziemi uprawnej. Polskie rolnictwo nie dostosowało się niestety do zasad zrównoważonego rozwoju. Nikt nie odczuwał problemu do czasu zmniejszenia ilości opadów i suszy !
Prawidłowo funkcjonująca melioracja ma za zadanie odprowadzenie nadmiaru wody w okresach jej intensywnego napływu, przechowanie jej w stosunkowo bliskiej odległości, a następnie wykorzystanie zgromadzonej wody do nawodnienia gruntów. O ile odprowadzanie wody idzie nam całkiem nieźle, to gromadzenie jej jest niemożliwe ze względu na ograniczone możliwości infrastrukturalne. Intensywne zmiany klimatu w ostatnich latach powodują konieczność dostosowania się do niego. W innych wypadku zaczniemy cierpieć głód z powodu suszy, spalenia przez letnie słońce, intensywnych powodzi, pustynnienia.
Działania samorządów powinny być ukierunkowane na:
- budowę lub odtworzenie zbiorników wodnych: małych, lokalnych,
- odtworzenie sieci rowów melioracyjnych wraz z niezbędnymi urządzeniami jak małe zastawki na rowach melioracyjnych, jazy, upusty,
- utrzymywanie łąk, zachowanie naturalnych mokradeł.
Dużo niewielkich rzek, tzw. rzek istotnych na potrzeby rolnictwa zostało sprowadzonych praktycznie do roli kanałów odprowadzających wodę z obszarów zmeliorowanych pól. Rzeki są wyprostowane, rzędne dna rzeki systematycznie obniżane, a skarpy kształtowane na wzór trapezu w ramach tzw. bieżącego utrzymania. Taka rzeka i jej dolinka nie mają najmniejszych szans na zretencjonowanie jakiegokolwiek nadmiaru wód, gdyż cała woda błyskawicznie odpływa z tego rodzaju zlewni. Likwidacja nadbrzeżnej roślinności również stanowi ingerencje w rzekę.
Rolą instytucji odpowiedzialnych za wody jest takie kształtowanie zasobów wodnych, by odpowiadały potrzebom rolników na danym terenie, z zastrzeżeniem jednak zgodności tych działań z wymogami ochrony środowiska zawartymi w samej ustawie Prawo wodne. Konieczne jest również przestrzeganie takich ustaw jak: Prawo ochrony środowiska, Ustawa o ochronie przyrody, czy też Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko tzw. ustawa ooś. Poza tym nie należy zapominać, że zlewnia rzeki na obszarze rolniczym to tylko element większej całości. Nie wolno zatem podejmować tu działań, które mogą negatywnie wpłynąć na inne obszary nadrzeczne, znajdujące się poniżej rozpatrywanego obszaru. Pamiętajmy, że mamy wpływ na to, w jaki sposób instytucje gospodarują wodami na naszym terenie. Chcąc sprzyjać działaniom z zakresu ochrony zasobów wodnych i zapobiegać zbyt szybkiemu odpływowi wód, dopilnujmy by rzeka przepływająca przez nasz terenem nie została całkiem pozbawiona roślinności. Nie zabiegajmy koniecznie o to, by kosić naszą łąkę do samej krawędzi skarpy brzegowej. Pozostawmy parę metrów dla rzeki, a na pewno nam się to opłaci.
Przez lata zaniedbano, zniszczono melioracje. Obniżenie ilości opadów, obniżenie poziomu wód gruntowych a co za tym idzie susza spowodowały zmianę nastawienia i myślenia odpowiedzialnych za wodę.
W ostatnim roku opracowano Program „Retencja. Zatrzymaj wodę”. https://www.facebook.com/retencja/ W programie wskazano możliwe kierunki działania.
Jako priorytety w programie uznano:
- Wskazanie i realizacja działań z zakresu budowy zintegrowanego systemu naturalnej
i sztucznej retencji. - Stworzenie warunków do zrównoważonego wykorzystania zasobów wodnych.
- Wzmocnienie świadomości społecznej w zakresie potrzeby retencjonowania wody.
Spełnienie wskazanych priorytetów jest możliwe jedynie przy współdziałaniu na każdym etapie i na każdym szczeblu przez zainteresowanych. Działania promowane to:
- edukacja
- działania ukierunkowane na poprawienie retencji na obszarach rolniczych
- działania ukierunkowane na poprawienie retencji na obszarach leśnych
- działania z zakresu renaturyzacji rzek i mokradeł
- działania na obszarach miejskich i pokopalnianych
Działania na poziomie podstawowym, najbliżej rolników to działania gminne, w obrębie sołectw, spółek wodnych. Mając na uwadze ponoszone straty, to rolnicy powinni być zainteresowani wymienionymi działaniami. Rolnicy nie są w stanie prawidłowo realizować zadań bez współpracy z sąsiadami, przedsiębiorstwami, gminą, itp.
Współpraca między zainteresowanymi może przyjmować formę tradycyjnej spółki wodnej, grupy producenckiej jak również spółdzielni socjalnej. W 2011 Centrum Aktywności Lokalnej CAL w Warszawie opracowało model spółdzielni socjalnej osób prawnych zajmującej się właśnie melioracjami. Spółdzielnia taka miałaby powstać z połączenia spółki wodnej, urzędu gminy i organizacji pozarządowej zajmującej się szeroko pojętą ekologią. Ze względu na wykonywane przez spółki zadania, wykazują one podobieństwo do przedsiębiorstw użyteczności publicznej, bowiem urządzenia melioracji wodnych, zarządzane przez spółki wodne służą do zapewnienia wody ludności, ochronie przed powodzią, zanieczyszczaniem, do prowadzenia racjonalnej gospodarki na terenach zmeliorowanych, wykorzystywanie wody do celów przeciwpowodziowych. Jednocześnie spółki takie mają ograniczone możliwości zarabiania, gdyż są powołane do bardzo ścisłych celów. To powoduje, że borykają się z problemami finansowymi i organizacyjnymi.
Projektowane rozwiązanie miało na celu przygotowanie do wdrożenia, oraz utworzenie nowego typu przedsiębiorstwa społecznego, którego organizatorem byłby samorząd terytorialny oraz spółki wodne, które realizując zadania w zaniedbanym obszarze melioracji, stanowiłyby nowy typ pracodawcy zatrudniający lokalnych bezrobotnych.
Z uwagi na charakter prac ten typ przedsiębiorstwa miał z jednej strony istotny zakres zadań, stanowiących problem w wielu wspólnotach samorządowych, z drugiej zaś umożliwiał stałe lub okresowe aktywizowanie osób o niskich kwalifikacjach, którzy nie są poszukiwani przez pracodawców na powiatowym rynku pracy. Model został szczegółowo dopracowany, policzony, jednak samorząd, w którym był opracowywany nie zdecydował się wejść
w kooperację z podupadającą spółką wodną. Czasy się zmieniły, spółki wodne na terenie całego kraju zaczęły się likwidować, niektóre zostały wchłonięte przez samorządy.
Model jednak istnieje, ma realne szanse na powodzenie społeczno-ekonomiczne, jest jednak bardzo trudny do wykonania – trzeba się dogadać i sobie zaufać…
Niemniej sfera ochrony zasobów wodnych, nowe programy rządowe i konieczność działania w zakresie melioracji są polem do zagospodarowania przez przedsiębiorstwa z misja społeczną. Trzeba tu łączyć zarabianie na otwartym rynku z zadaniami ze stref pożytku publicznego, nowoczesnego zarządzania, silnych więzi społecznych. Oby w końcu znalazł się odważny!
Inf. Anna Jurczyk-Miżejewska, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Animacji Lokalnej ARKONA
* Zadanie realizowane w ramach projektu
„ Wsparcie dla opolskiego modelu promocji, upowszechniania oraz rozwoju ekonomii społecznej”
współfinansowanego ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata 2014-2020,
Oś Priorytetowa 8 Integracja Społeczna, Działanie 8.3 Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej
