Rolnictwo społeczne to idea, łącząca usługi społeczne z działalnością rolniczą. Ważne jest, aby świadczenie usług społecznych bazowało na zasobach i aktywnościach gospodarstwa rolnego.
Jeśli gospodarstwo jest wielofunkcyjne, to ma możliwość zaspokojenia potrzeb nie tylko produkcyjno-rynkowych, ale także pozarolniczych – środowiskowych, kulturowych, gospodarczych i społecznych. Koncepcja ta powstała z dwóch najważniejszych powodów:
- Starzejącego się w bardzo szybkim tempie społeczeństwa europejskiego i konieczności deinstytucjonalizacji opieki nad seniorami,
- Konieczności znalezienia pozarolniczej funkcji małych, ekologicznych, nienastawionych na dużą produkcje rolną gospodarstw wiejskich.
Rolnictwo społeczne ma jeszcze wiele pozytywnych aspektów, jednak te wymienione powyżej są najważniejszymi.
W ideę rolnictwa społecznego włączone są zagrody edukacyjne, gospodarstwa opiekuńcze, wsie tematyczne, turystyka społeczna, komercjalizacja lokalnego potencjału kulturowego, kooperatywy spożywcze jako idea krótkich łańcuchów dostaw.
Rolnictwo społeczne wymienione zostało z Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej jako kluczowa sfera rozwoju. Podobnie, jako kluczową sferę rozwoju ekonomii społecznej na Opolszczyźnie zidentyfikowano rolnictwo społeczne w Opolskim Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej. Gospodarstwa opiekuńcze są priorytetem zarówno w planach Ośrodków Doradztwa Rolniczego jak i w Lokalnych Strategiach Rozwoju tworzonych przez Lokalne Grupy Działania na terenach wiejskich i małomiasteczkowych. Dlaczego akurat gospodarstwa opiekuńcze znalazły się wśród tak promowanych narzędzi wsparcia społecznego? Dlatego, że idealnie wpisują się w proces deinstytucjonalizacji ze względu na prostotę założeń i realizacji, po racjonalność kosztów rozpoczęcia i prowadzenia usług opiekuńczych.
Zaczynając jednak od idei wielofunkcyjnego rozwoju wsi i przemian, jakie w ostatnich latach nastąpiły, należy się wyjaśnienie powodu, dla którego w koncepcję gospodarstw opiekuńczych tak bardzo zaangażował się resort rolnictwa. W opublikowanym w lipcu 2022 r. raporcie o stanie polskiej wsi czytamy między innymi, że „ wieś się starzeje, od 2020 r. liczba osób w wieku poprodukcyjnym będzie na wsi już stale większa niż ludności w wieku przedprodukcyjnym.”[1] Starzejące się społeczeństwo europejskie to oczywiście nie tylko problem wsi, ale ze względu na nierówności w dostępie do wszelkiego rodzaju usług, starość na wsi jest w szczególny sposób trudna do zniesienia. Krajobraz kulturowy wsi zmienia się diametralnie, coraz mniej jest rodzin, które mogą zająć się swoimi dziadkami, bo młodzież ze wsi ucieka. Na Opolszczyźnie zauważalny jest wzrastający trend „wsi – sypialni”. Oznacza to, że ludność w wieku produkcyjnym wyjeżdża do większych miast regionu, nie tylko do pracy, ale też na zakupy, żywiąc się i korzystając z wszelkich innych usług poza miejscem swojego zamieszkania. Sytuacja ta powoduje, że wsie tracą funkcje społeczne. Zamykane są sklepy, świetlice nie mają dla kogo działać, kawiarnie, restauracje i bary nie są w stanie utrzymać działalności. Jedynymi działającymi organizacjami pozostają koła seniorów, ale ich uczestnicy nie chcą angażować się w działania z zakresu ekonomii społecznej.
Coraz mniej na wsiach jest też rolników. Działalność rolnicza prowadzona jest przeważnie przez osoby fizyczne, szczególnie jeśli chodzi o gospodarstwa o pow. upraw do 20 ha. Większe gospodarstwa prowadzone są przez osoby fizyczne ale też spółki. Aby zachować wielofunkcyjność gospodarstw rolnych, która sukcesywnie zanika na rzecz produkcji przemysłowej, ogromnych gospodarstw nastawionych na monokultury w uprawie i hodowli, wsparcie drobnych rolników wydaje się szczególnie ważne. Dla dużych gospodarstw rolnictwo społeczne nie jest alternatywą, dla małych tak. Z małymi gospodarstwami mogą
z powodzeniem współpracować przedsiębiorstwa społeczne.
W wielu gminach istnieją małe, nietowarowe gospodarstwa. Faktycznie grunty tych małych gospodarstw użytkowane są przez większych gospodarzy, a właściciele małych opłacają sobie składki KRUS, by uzyskać prawo do emerytury rolnej. W aktualnej sytuacji rynkowej małe gospodarstwo nie jest w stanie utrzymać się z produkcji rolnej bez dodatkowego źródła dochodu. Takim dodatkowym źródłem dochodów mogą być usługi z działalności pozarolniczej, w tym usługi opiekuńcze i edukacyjne. Dla wielu rolników wejście w usługi pozarolnicze to konieczność podjęcia działalności gospodarczej, a co za tym idzie, podjęcie pewnego ryzyka związanego z biurokracją: księgowością, sprawozdawczością, projektami. Z tego powodu wielu rolników nie decyduje się na działalność pozarolniczą. Gdyby jednak powiązać gospodarstwo rolne z działalnością istniejących, bądź nowo założonych przedsiębiorstw społecznych, można zminimalizować obciążenia dla samych posiadaczy gospodarstwa. Ponadto, w przypadku działalności rolniczej prowadzonej przez spółdzielnię socjalną, możliwe jest prowadzenie wielokierunkowej produkcji rolniczej; roślinnej, zwierzęcej, wspartej działaniami nierolniczymi, a przynoszącej dodatkowe dochody np. opieka nad dziećmi, osobami starszymi, warsztaty rękodzielnicze, uprawa ogródków, sadów itp.
Na szczególną uwagę zasługuje powiązanie rolnictwa z turystyką wiejską i koncepcją rolnictwa społecznego, które wykorzystują walory gospodarstw rolnych i ich przyrodniczo-kulturowego otoczenia dla prowadzenia usług społecznych w zakresie wypoczynku, opieki, terapii, edukacji i włączenia społecznego. Działania te są spójne ze „Strategią na rzecz odpowiedzialnego rozwoju”, w której zakładane jest cytowane wsparcie rozwoju społecznej funkcji gospodarstw rolnych, łączącej rolnictwo wielofunkcyjne i usługi o charakterze społecznym (lub zdrowotnym) na poziomie lokalnym, umożliwiające dywersyfikację dochodów rolników połączoną z szerszą ofertą usług socjalnych dla osób starszych i niepełnosprawnych.
Spółdzielnie Socjalne zaliczane są do podmiotów ekonomii społecznej. Podstawową zasadą działania jest działanie na rzecz ludzi (członków, podopiecznych), a nie na osiąganie wysokiego zysku. Spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, otwartymi na dla osób zdolnych do korzystania z ich usług, gotowych ponosić związaną z członkostwem odpowiedzialność, bez jakiejkolwiek dyskryminacji z powodu płci, przynależności społecznej, rasowej, politycznej czy religijnej.
Trzeba mieć na uwadze fakt, że mieszkańcy wsi, właściciele gospodarstw rolnych, domownicy, współmałżonkowie, dzieci, często ubezpieczeni w KRUS, mogą mieć problem z uznaniem ich za osoby mogące skorzystać z prawa do założenie i członkostwa w spółdzielni socjalnej. W ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy określono osoby, które mogą być uznane za osobę bezrobotną, uprawnioną do założenia spółdzielni socjalnej; wg powyższej definicji to:
- osoba bezrobotna to osoba niezatrudniona i nie wykonująca pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w wymiarze co najmniej pół etatu,
- osoba niepełnosprawna
o ile nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej o pow. gruntów przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym jako małżonek, domownik w gospodarstwie rolnym o pow. przekraczającej 2 ha.
Zatem rolnicy, ich współmałżonkowie, którzy posiadają do 2 ha przeliczeniowych gruntów, mogą posiadać status bezrobotnego i tym samym być założycielami spółdzielni socjalnej. Założycielem spółdzielni może być również domownik właściciela gospodarstwa, nie pracujący, posiadający status osoby bezrobotnej. Założycielami spółdzielni mogą być również inne osoby niż wskazane w ustawie o promocji zatrudnienia, o ile ich liczba nie stanowi więcej niż 50 % ogólnej liczby założycieli. Spółdzielnię mogą również założyć osoby prawne, np. stowarzyszenia, podmioty kościelne, gminy. Po utworzeniu spółdzielni socjalnej Statut określałby zakres działania, sposób wnoszenia udziałów.
Spółdzielnie socjalne jako podmioty ekonomii społecznej mogą korzystać ze środków finansowych polskich i unijnych oraz innych udogodnień, zgodnie z ustawą o spółdzielniach socjalnych. Wsparcie udzielane może być :
- w drodze uchwały przez właściwe organy samorządowe
- w ramach programów właściwego ministra do spraw zabezpieczenia społecznego
- z Funduszu Pracy
Wsparcie dla spółdzielni socjalnych jest pomocą de minimis. Jeżeli spółdzielnia socjalna prowadzi działalność w zakresie podstawowej produkcji rolnej, a także działalność w jednym lub większej liczbie sektorów lub w innych obszarach działalności wchodzących w zakres stosowania rozporządzenia UE o pomocy de minimis, wsparcie może być przyznane zarówno w zakresie rolnictwa jak i pozostałej działalności.
Spółdzielnie socjalne jako podmioty ekonomii społecznej maja na obszarach wiejskich szczególne znaczenie. Na wsiach trudno znaleźć pracę, tym bardziej gdy się jest osobą niepełnosprawną. Prowadzenie działalności rolniczej przez spółdzielnie socjalne stwarza nowe możliwości rozwoju podmiotom, które posiadają np.
- niewielki obszar gruntów rolnych (do 2ha),
- nie mogą znaleźć pracy bez konieczności dojazdu do niej,
- są osobami niepełnosprawnymi, mogącymi wykonywać określone czynności.
Ustawodawca wprowadził szereg udogodnień dla spółdzielni socjalnych jako podmiotów ekonomii społecznej, np.
- zwolnienie z opłat rejestracji w KRS
- dodatkowe środki na założenie i rozwój
- prawo pierwokupu wkładu gruntowego
Należy zatem przyznać, że spółdzielnie socjalne działające w sektorze rolnictwa mają możliwości działania na obszarach wiejskich, szczególnie tam gdzie istnieją małe gospodarstwa rolne, problem stanowią dojazdy do pracy, a wśród mieszkańców są osoby bezrobotne lub osoby, które wykonują prace np. na umowę zlecenie. Usługi opiekuńcze i edukacyjne mogą być z powodzeniem wykorzystane w zagrodach edukacyjnych czy gospodarstwach opiekuńczych. O tym jak rozpocząć taką działalność można dowiedzieć się w:
- Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Opolu
- Stowarzyszeniu Animacji Lokalnej ARKONA w Byczynie
- Opolskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Łosiowie
[1] „Polska wieś 2022. Raport o stanie wsi”, https://witrynawiejska.org.pl/2022/07/07/polska-wies-2022-raport-o-stanie-wsi/
* Artykuł opublikowano w ramach projektu „Wsparcie dla opolskiego modelu promocji, upowszechniania oraz rozwoju ekonomii społecznej” współfinansowanego ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata 2014-2020, Oś Priorytetowa 8 Integracja Społeczna, Działanie 8.3 Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej.
