Prezentujemy kolejną z prac przesłanych na Regionalny Konkurs Literacki „Ze Śląskiem na ty”. Autorką pracy jest Hildegarda Kołodziej.
W Dobrzniu Małym, blank niedaleko Łodry, miyskała familioł Niemczyk. Mieli gospodarka i troje dziejci: nołstarsy Antoni, córa Maria i nołmłodsy Karla. Nołbardziej na gospodarka nadołwoł sie Antek. Jak bół starsy i chodziół jus do skoły, zołwdy sie interesowoł i podglóndoł co sie robiyło na gospodarce. Wiela umioł to tes pómołgoł łojcóm przi robocie. 13 listopada 1942 roku, kiedy Antek mioł 8 lołt zdarzół sie straszny ónfal. Łojciec kóńcół młócić zboze w młócarni, wysialtnół motor tego gerejtu i posed na łobiołd. Antek widzioł ze łostało takiy ździebko łod snopka na młócarni, chtore sło było jescy wepchać do masiny. Podsed zeby to zrobić, a ze bymbyn sie jescy krónciół i za daleko włozół rance, to niestety wcióngło mu jy łobie – łostały po nich yno dziejsiyńcio cyntymejtrowe kikuty. Nie idzie sie forsztelować tego, co culi łojcowie. Synka uratowali we krankenhaułzie, ale do kóńca zycia bół jus inwalidó. I co tera zrobić z Antkiym? Mama napisała do Cerwónego Krziza i z Hamburga sprowadziyli mu protejzy. Były to jednak ciynskiy, niewygodne kloce i skuliś tego Antek nie chcioł ich za bardzo nosić. W takiym stanie w zwykłej skole nie doł sie rady. Łojcowie dostali nakaz, zeby synka posłać do specjalnej skoły do Bytómia. Nie chcieli bardzo go puiścić, ale nie mieli wyboru.
Z inicjatywy ks. Reinholda Schirmeisena, farołrza bytomskiej parafii św. Trójcy oraz kardynała Wrocławia, dr. Georga Koppa, w latach 1907-1912 r. wybudowano nowoczesny zakład rehabilitacyjno-wychowawczy Krippelhajm pod wezwaniym Ducha Świyntego (niem. Krüppelheim zum hl.Geist) przy Kurfürstenstrasse (tera je to aleia Legionów). Personel zakładu stanowiyli: dr Seiffert-ordynator zakładu, śtyrech dochtorów, 40 sióstr klołstornych z zakonu Świyntego Boromeusza w Trzebnicy, 40 pielyngniarek świeckich, połra zołków oraz pracowników technicznych. Krippelhajm posiadoł miyndzy innymi sale operacyjne, nowoczesne urządzynia rentgenowskie i techniczne, budynek kuchynny, rzemieślniczy, sala gimnastycznoł, sale do ćwiyczyń, balkóny i sale do leżakowania oraz swój łodwiert solanki. Pozwalało to na leczyniy dziejci po nieszczęśliwych ónfalach, porażyniach, krzywicach, oraz mające inne wady wrodzóne. Szczególność tego miejsca polegała na tym, ze niy mioł to być yno krankenhaułz abo sanatorium, ale zgodny z nowoczesnymi zasadóma dóm opieki: połączyniy leczynia ze skołó. Sykowoł młodych pacjyntów do samodzielnego zycia ucónc ich we trziklasowej skole zawodowej. Były to zawody takiy jak: piekołrz, introligator, wikliniołrz, ślusołrz, mechanik, sznajder, szuster, stolołrz, urmacher, łogrodnik, bamber. Ponadto ucoł dziołchy warzynioł, robót ryncznych, sycia i kinderflejgi. Dołchtórzi, zołki i mistrzowie rzemiosła współpracowali dokupy, zeby z kołzdego wydobyć to co nołlepse. Kierowali sie tam zasadó: „zamienić jałmużników w podatników” Wspiyrali poczuciy własnej wartości i radość zycia takich osób, przez co przekształcali ich w niezależnych, radosnych i wartościowych ludzi. Do takiygo miejsca trefiół w 1942 roku Antek. Naucół sie tam podpisywać gambóm, pisać swoimi protejzóma i malować. W tym ośrodku dla kalików była tes część gospodarczo kaj chodowali miyndzy innymi kozy, świnie, gansi i kónie. Antek mioł w przisłojści pracować za nadzorca na polu, łobjyzdzajónc pola na kóniu, skuliś tego tego, ze sie znoł na roli. Z racji tego, ze tyn ośrodek bół katolicki przistómpiół tam 16.04.1944 w Biołoł Niejdziela do I Komunii świyntej. W sumie spyndziół tam 2 i pół roku, co2 tydnie mama przijyzdzała dó niego na besuch i zołwdy prziwoziyła mu upiecónoł babka.
- Rys. 2 Krippelhajm w Bytómiu
- Rys. 3 List Antka do łojców z zaproszyniym na I Kómunia świyntoł, wysłany z Krippelhajmu
- Rys. 4 Pamióntka po I Komunii świyntej Antka
Szczególnie trudnym i niepewnym casym dloł Śląska bół rok 1945. Kiedy zbliżoł sie frónt, siostry Boromeuszki dostały rozkaz łopuszczynia Krippelhajmu wraz z dziećmi. W tym cajsie przebywało ta i lycyło sie 500 dzieci. Było to 20 stycznia 1945 roku. W tej sytuacji niechtore dziejci łostały przeniesióne do Siostrów Dobrego Pasterza przi ul. Poznańskiej, później tes do Zakładu Ducha Świyntego przi ul. Krakowskiej. Po niechtore dziejci przijechali łojcowie i zabrali jy do dóm jak słyseli ze Armia Cerwonoł sie zblizoł. Przisła tes pani Gabriel z Borku, z wioski obok Małego Dobrznia, po swoja córa. Miała łóna puklik i besto tes przebywała we Bytómiu. Antek zabroł sie z niymi zeby wrócić do dóm- coś pojechali zugiym, resta prześli piechty, a była wtedy ciynskoł zima. Zajyło jym to kilka dni, a jak dotar do dóm to jus Ruse u nołs były, bo przez Dobrzyń frónt przesed 21 stycznia. Według krónik zapisanych na stronie sióstr Boromeuszek kans dziejci z Bytómia łopuściyło Śląsk banó, chtory wywiózł je w głąb Reichu pod obstrzały nalotów lotniczych. Zatrzimoł sie dopiero w okolicach Drezna, skónd na miejsce przeznaczenia trzeba było iść w śniegu pod góra do pobliskiej wsi, do zakładu przeznacónego przed dziejci. Siostry nie mogły tam łostać i przekołzały dzieci pod opieka kobiyt świeckich. Dopiyro po zakóńczeniu wojny, z początkiem czerwca 1945 siostry Boromeuszki mógły odebrać łostawione tam dziejci i łostatecznie powróciyły do Bytómia 12 sierpnia 1945.
Antek jednak jus nie wróciół do Krippelhajmu yno łostoł w dóma. Były to wiadómo niepewne casy. Tworzyły sie nowe granice. Ze wschodu prziśli tu miynskać nowi mieszkańcy, wiync lepiej było łostać ze familió przi kupie. Antek posed do normalnej skoły zeby ucyć się z innymi dziejćmi, ale dziejci i zołcka sie z niego śmioły, zniechynciół sie i zrezygnowoł ze skoły. W dóma sie naucół praktyczniejsych rzecy: jejździć na kole, trzimając sie lynsztangi barkóma, jejździć na kóniu ze cuglóma przewiesónymi na karku. A jak bół wiynksy jejździć na traktorze zmiyniając biegi nogóma. Antoni wiela umioł to pómołgoł łojcóm na polu. Umioł na przikład podołwać snopki. Śtil łod widłów przitrzimywoł miyndzy głowó i barkiym, chtory przechodziół potyn pod kikutym. Poprzez ruch tułowia w ciepowoł jy na fura. Ludzie jak to widzieli to sie dziwowali jak wartko te snopki furgały do góry. Niekiedy bół tes na fórze i ubijoł łociypki siana, chtore podołwoł mu łojciec. Prziwoziół bróny na pole na fórze, potyn jy ściepowoł na ziymia i palcóma łod nogów zapinoł dokupy. Jego robotó w dóma było tes wyciepowaniy gnoja ze chlywa. Wiela umioł to kopołcy, a resta nogóma zgarnowoł na kupka, chtoroł potyn wciepowoł do gruby. Wycyscóne chlywiki pościeloł potyn słómó. Jak było gorko i sie feste zmazoł, to sed sie potyn do Łodry łomyć. Potyn przised tes cas, ze sie zacón rozglądać za dziołchóma i była takoł jedna chtoroł miyskała niedaleko – Klara.
Klara Pampuch miała sześcioro rodzyństwa i miyskali we Małym Dobrzniu. Nie miała tes leko w zyciu, bo łojcec nie wróciół do dóm z wojny. Z racji tego, ze bół jus ze starsego jahrgangu, nie sed łón na nia zarołs jak sie zacła, yno pod kóniec. Wcielyli go do tzw. Volkssturmu. Było to ugrupowaniy, chtore miało pómoc Wermachtowi, ale nie mieli łóni ani mundurów ani nieśmiertelników, yno łoblycynia z dómu i opaska z napisym „Deutscher Volkssturm -Wehrmacht”. Łojciec Klary bół miyndzy innymi pod Czynstochowó i kopoł krzipopy zeby zatrzimać pancry ze zbliżajóncego sie fróntu. Dozół kóńca wojny, bo chtoś go widzioł jescy iść po drugiej strónie Łodry, kole Żelaznej, ale do dóm nigdy nie dosed. Do dzisiej nie wiadómo co sie z niym stało, a ze niy mioł tego nieśmiertelnika to nie wiadómo ani kaj łostoł pochowany. Jedynoł pamióntka po łojcu je łobrołzek Pana Jezusa pukającego do dwiyrzi, chtory posłoł rodzinie, jak bół pod Czynstochowó.
Antoniymu spodołbała sie prawie Klara, ale łóna bardzo bróniyła sie wiónzać z niym. Nie wiejdziała sie doł rada niym sie opiekować. Nie rołs mu pejdziała zeby za nió nie chodziół, bo i tak mu powiy ni. Antóni jednak dalej nie rezygnowoł, namawioł jó, ze razym jym be raźniej, a łón taki wielki kalika nie je, bo umiy kans robić, tyle ze na swój sposób. Rołz mu pejdziała zeby nie przichodziół dzisiej do niej do dóm, bo idzie na geburtstag i nie wiy kiedy przijdzie nazołt. Łón i tak nie posuchoł i sie uwrózół, ze posiejdzi na murku przed jej chałpó – pocekoł na nia as przijdzie do dóm. Nie posło to jednak z planym, bo zaniym Antoni przised pod jej chałpa, to Klara jus wróciyła ze fajeru i posła spać. Biydny Antek cekoł na murku, potyn sie uspoł i łobudziyło go dopiyro pióniy kokota rano. Antoni jednak nie poddowoł sie i w końcu Klara sie zgodziyła.
Zacły sie sykowania do ślubu. Klara posła do nasego farołzia ks. Kazimierza Bochenka i pejdziała mu ze chciałaby wziónś ślub z Antoniym, ale nie we Dobrzniu, bo nie je takoł bogatoł. Uznała, ze jakby miała ta msoł we dobrzyńskiym kościele to tejla ludzi by sie ślazło łobejrzeć jako to tes ich związó stuło, ze mury by nie wytrzimały, a jó nie stać zeby jy potyn łodbudować. Załatwiyli tes mojygo łojca Alfónsa, chtory mioł jedno ze piyrsych na tyn cas autów we wsi, zeby ich zawióz do kościoła. Klara i Antek nie pejdzieli mu kaj moł jechać, as przised dziyń ich ślubu. Ciekawscy ludzie zaczepiali Alfónsa, zeby im pejdzioł, ale ze sanowoł cudzoł prywatność to łodpowiadoł, ze nawet jakby wiejdzioł to i tak jym nie powiy. Pobrali sie w październiku 1968 w katedrze w Łopolu, a Eucharystia sprawołoł przed nich nas farołś ks. Bochenek. Potyn w dóma urządziyli fajer przed nołblizsoł familia.
- Rys. 5 Ślubny grupenbild
- Rys. 6 Skrómne wesele w dóma
- Rys. 7 Ślubne zdiynciy Klary i Antka
- Rys. 8 Antek z Klaró przed swojó chałpóm
Tak sie zacło ich wspólne zyciy- zamiyskali w Dobrzniu Małym przy ulicy Brzegowej 1. Była to małoł chałpka ze małym łodgródkiym-całoł działka miała około dwóch arów powierzchni, nie miejli gospodarki, ale chowali kury, gansi i króliki. Antoni jak umioł to pómołgoł w dóma. Przikładowo umioł kopyckóm wyciepać gnój królikóm ze królicołka, chtory potyn siypkó kłołd do ajmra i wynosiół. Przinosiół tes wóngle ze sopy do dóm. Mioł do tego taki prynt wygiynty ze jednej stróny w pyntla, chtory umioł załozyć na bark, a z drugiej wygiynty w hołk na chtorym zawiysoł ajmer. Nogóm podnosiół hynkel ajmra zeby go zawiejsić, a w chałpie kolanym przekipowoł, zeby nasuć do kołkastli. Chodziół tes do sklepu na zakupy. Klara dała mu piynióndze do kabze i lista zakupów do śtoftasi, chtoroł powiejsiyła mu na bark. Sprzedołwacka nakładła mu wszysko co potrzebowoł, wzióła piynióndze i wydołwała mu resta nazołt. Po drodze do dóm nierołs zakurzół sie tes cigareta. Zapołloł jy tak: dołwoł sztrajchelce na murek – gambó wyciąg jedno drewko i potarł jy ło packa, chtoroł przitrzimowoł barkiym. Jak nie było nikogo w dóma to umioł tes ukrołć sie gielnik chleba, ze nozym wetkniyntym miyndzy barkiym a głowóm. Pazury u nogów skrócoł sobie przez pociyraniy jy ło kamiyń murku. Zyndry we telewizorze zmiynioł na pilocie patykiym po lodach. Do rzykania rózańca siadoł sie na sieślóngu we kuchni i łoglóndoł na kachle ze pieca. Z tej stróny było ich 10 sztuk, modlół sie wodzónc wzrokiym z jednej na drugoł. Kachle zastympowały mu różańcowe paciorki. Pómołgoł tes na gospodarce we rodzinnym dómu, chtory dostała jego siostra Maria z chopym Jósefym. Antek padol tes, ze dobrze ize yno rónk niy moł, bo może jescy iś byle kaj i coś zrobić. Gorzej by było jakby niy mioł nogów. Klara z Antoniym miejli tes nadzieja ze Pón Bócek łobdarzi ich potómstwy, coby mieli kiedyś pómoc, ale niestety nie docekali sie ich.
Klara robiyła nołprzód we śtrumffabryce we Wielkiym Dobrzniu, a potyn w dómu dloł niepełnosprawnych dziejci w klołstorze we Czarnowąsach. Kołzdy dziyń jechała około 5 km na kole, a zacynała robota ło 5:30. Nis wyjechała to sykowała Antkowi łoblecyniy i friśtik. Galołty mioł na hołzentrejgrach, wiync sóm sie umioł łoblyc. Jołd to co mioł nasykowane łod kobiyty na talyrzu, a piół ze gorłka metalowego. Bół to taki gołrcek ze podwiniyntym randy ło chtory zaczepioł zamby, podnosiół go i barkiym przechyloł do dna.
- Rys. 9 Klara z Antoniym
- Rys. 10 Zdjynciy nad Łodró- z lewej Jan, brat Klary- inwalida wojenny (bez nogi), Klara i Ante
- Rys. 11 Konny binder do zbozoł, z prawej Antek
- Rys. 12 Antek podołwoł łociypka siana
- Rys. 13 Na fajerze Klara podołwoł kielisek Antkowi
- Rys. 14 Antek leje wodóm bratanice we lany poniedziałek
Kołzdy dziyń wiecór Klara golyła Antka, zeby bół sporzóndzóny. Jak Klara posła na rynta to chodziyła tes za kucharka warzić po weselach. Umiała tes piec bardzo dobre kołołce i frankfuter krance. Zdarzyło sie tes, ze jak chtoś bół w biydzie i potrzebowoł na wartko mieć upiecóny kołołc, to Klara w nocy sie do tego dała, zeby na drugi dziyń boł fertich. Zołwdy padała: „Dobry z dobrym, a zły sóm”. Klara była uśmiychniyntoł i pogodnoł, ale tes zaradnoł i łobrotnoł. Zołwdy sie starała coby Antkowi nic nie brachowało, a stare rzecy wymiyniała na nowe. Nołgorsoł rzec przed Klara było jak dostała sie rołs na dłuzej do krankenhaułzu we Warszawie, bo cały cas miała z tyłu głowy, ze Antek je sóm w dóma. Wyjyncała u dołchtora, zeby jo wypuściół zołwdy na sobota i niejdziela do dóm, to umiała chopowi uwarzić coś na dłuzej, a bes tydziyń to szwagierka Maria przichodziyła dó nich do dóm pómołgać bratu. Mieli tes dobrych sómsiadów i jak coś potrzebowali to zołdyn jym nie odmówiół. W Borkach miyskoł ich przijołciel Rudi Janke, chtory bół złotoł rónczkó i tes słuzoł jym pómocó.
Ciynskiy casy ich tes nie łominóły, bo byli zalóni przez powódź w 1997 i 2010 roku. Łoba razy ewakuowali sie do szwagierki Marii, a jak wrócili do dóm to cekało ich sprzóntaniy i rymónt po zalóniu. Po drugiym zalóniu było jus im ciynsko sie poradzić ze wszystkiym. I tukiej zacynoł sie tes mój wątek. W piyrsoł niejdziela po odejściu wody w 2010 uwrózyło mi sie, ze nie idzie siejdzieć i nic nie robić yno trzeba tym zalónym pómoc. Sami my byli zalóni, ale yno w 1997 roku, to wiymy jako to je i wiela roboty trzeba zeby wszysko zaś posprzóntać. Pomimo niejdzieli pojechałach z mojym chłopy i trzema dziejćmi do Małego Dobrznia i pośli my sie spytać na ul. Brzegowoł, chtoroł całoł była zalónoł, sie chtoś nie potrzebuje pómocy. I łod razu w piyrsej chałpie było takiy małżyństwo w potrzebie. Klara akurat wzióła cały swój geśyr do łaziynki i chciała go we wance łomyć. Joł ze córóma sie do tego dała, a mój chłop ze synkiym wyniyśli mejble i wykładziny zeby potyn wymyć ślóm ze podłogi. Potyn jak dostali nowe meble to potrzebowali kogoś zeby je słozyć, a ze mój chop je stolołrzy z zawodu to zadzwóniyła dó nołs ło pómoc. I tak corołs to barzej my łó nich dbali, jejździyli do lykarza, po lyki, na zakupy, wóngle kłaś, drzewo cióńć. Jakmy jym pómołgali to zołwdy nasykowali nóm kafej i coś słodkiygo do tego. Potyn Antek zołwdy padoł „cym chata bogata”. Cansto we niejdziela przijyzdzalimy na besuch ze kołołcym, a przi kafeju gołdalimy ło starych casach.
Antek tes zacół chorować, a ze wołzół około 100 kilo to nie zołwdy było leko go wsadzić do auta. Wiyźlimy go do leda jakich dołchtorów, ale do krankenhaułzu nigdy nie chcioł iś bo wiejdzioł ze by sie nie doł rady tam sóm. Nogi i stawy go bolały na starość i powinien dostać erzac hifta, ale po operacji nie dołby rada chodzić ze krykóma. Jakmy prziśli dó niego i widzioł nołs stołć, to cansto robioł plac przi siebie na ławce i padoł: „sanuj nogi na starość”. Zołwdy gołdoł, ze łón piyrwsy umrze, bo Klara sie bez niego poradzi, ale łodwrotnie jus ni. Pejdzioł tak tes nasymu farołziowi, ks. Janowi Polokowi, a łón zaroł pejdzioł ze Pón Bócek nie zołwdy spełnioł zycynia. Jednak 10.11.2017 jego stan tak sie pogorsół, ze zabrało go pogotowie. Nastympny dziyń pojechałach z Klaró do krankenhaułzu i jak nóm pejdzieli ze Antek w cora umarł, piyrwse co mi pejdziała to: „Hildecko nie łostawiej mie tera samej, pómoc mi zrobić mu pogrzyb”. Przi załatwianiu pogrzebu na farze, farołś pytoł sie ło Antka i jak słysoł co tejla umioł zrobić i pómoc, choć bół kalikó, to nie umioł wyjś z podziwu. Przezyli do kupy 49 lołt i 1 miesiąc, mieli jus zamówionoł msoł na rok, na złote gody. Pochowalimy Antka na kierhołwie św. Rocha w Wielkiym Dobrzniu, a potym Klara łod razu dała sie łobśtalować dynkmal, zeby wybrać kolor i taki kształt coby nie było kans roboty z niym.
Klara łostała sama we chałpie i tes zacła corołs poważniej chorować. Przised tes cas co sie boła sama łostać w chałpie, wiync wzióni my sie jó dó nołs do Wielkiygo Dobrznia. Dwa miesiące u nołs miyskała, ale potyn dostała poważnego krwotoku i dostała sie do krankenhaułzu na Witosa. Było to w casie pandemii COVID-19, wiync nie móglimy jó nawet łodwiedzić, yno zawoziylimy jej ubrania na zmiana i inne rzecy co potrzebowali na oddziale. W sumie spyndziyła tam trzi tydnie, a jak jó ustabilizowali to dostała wypis i miała trefić do ZOL-u, ale ze nie było zarołz miejsca to prziwióźli jó jescy dó nołs w miyndzy casie. Była we kiepsky stanie, słaboł i jus yno lezała w łózku. W nocy niekiedy budziyła mojego synka, bo zacła wołać za Antkiym i innymi zmarłymi. Po nastympnym tydniu łod wypisu, 3.10.2020 Antek pó nia przised i dokónała zywota u nołs w dóma. Tera lezy przi chopie na kierhołwie, a na grobie zasadzóne só róże, chtore lubioł Antek i zołwdy jakiyś zołte kwiołtki, bo taki kolor lubiyła Klara. Po trzech latach w kóńcu zaś sie spotkali na drugiym świejcie. Antek na pewno jus na Klara tam cekoł, zeby jó łobjóńć, wyściskać i podziynkować za wszystko.