Prezentujemy kolejną z prac przesłanych na Regionalny Konkurs Literacki „Ze Śląskiem na ty”. Autorką pracy jest Monika John z Publicznej Szkoły Podstawowej im. księdza Jana Twardowskiego w Januszkowicach.
Zaglóndajunc z Annabergu w stróna kominów cymyntowni w Górażdżach nie dojrzycie tyj małyj wsi, ale wierzcie mi, łóna tam jest skludzónoł między cześniowymi zygrodóma zarołs za bukowym lasem i zwie se Łoleszka. A je to inszoł wieś niż wszyske.
A czamu? Ano bo tam pomiyndzi szykownymi łobrozkami przirody miyszkajóm zółcni ludzie, kerzy fest miłujóm tradycjoł swoich starek i starzików i przekazujóm jóm naszym bajtlóm. A skónd joł to wiam, skoro tam nawet niy mieszkóm? Ano łosprawioł mi ło tym mój Foter, wtory se w ty wsi urodziół. A że joł tym łosprowkóm fest przoła i rada je suchałach, to je i zapamiyntałach. Bez to jednóm z niych se z wami podziela. Jak mi mój Foter gołdali, w Oleszce mieszkajóm yno sami dobrzi ludzie. Łóni poradzóm se szybko dogołdać, trefić ze sobóm i razym narychtować jakiś fajer.
Opowia wóm jak to piyrwyj, kiedy to mój Foter jeszcze bół bajtlym, kołżdego roku
w Wielim Tydniu połlyli żur na Pański Skale. Było to w czasach, kedy na wsi telefon w dóma mioł yno sołtys i gospodołrz klubu, kaj se chodziyło na łoranżada i po gazety.
Jak kołżdy wiy, żurpołla robi se w Wieloł Strzoda, to je w łostatnioł środa przed Wielkanocóm. Wszyske bajtle z naszy wsi szły na „Pańskoł Skała”. Musza wóm jeszcze pedzieć, czamu jóm mianowali „pańskoł” – bo to bóła państwowoł skała, a niy prywatnoł. Trza tu jeszcze dopedzieć, że gospodołrze kedyś tyż mieli swoje skały, kaj dobywali wopienne kamynie, ale yno dlo siebie i to były „ naszy skały”. A terozki wóm powiam, kaj ta skała bóła! Jakbyście kedyś jechali z Łoleszki do Ligoty Dolny, to byście przejyżdżali wele takego gospodarstwa na górce w polu, na wotre łod lołt wszyscy gołdali „Skały”, bo tam wybiyrali wopiynne kamienie.
Dzisiej Łoleszka i Ligota Dolnoł połóńczóno je wónskóm, ale za to wyasfaltowanóm drógóm, bez to auta lołcóm tam jak na Autobanie. Jak mój Fater bół bajtlym, była to zwyczajnoł polnoł dróga, wyflołstrowanoł kamienióma, wtoróm jeździyli ludziska do swoich chałup, co miyszkali na Skałach. A od lołt siedymdziesiątych, jak wykopali tam głamboko studnia, co zaopatruje w woda sómsiednie wsie i pół Dzieszowic, to nierołz możecie i trefić werksztelorzy od waserlajtóngów, co przijyżdżajóm naprawić jakoś awaryjo. Ale ftedy ta dróga wyglundała blank inaczi, bo jak se wyjeżdżało z Łoleszki, to se jechało jak w tunelu pomiandzy strómami z cześnióma, wtore rosły na beszungach po łobu strónach drógi.
A strómy ty były take wiely, że sie wierchami stykały ze sobóm. Richtig fajnie to wyglóndało na wiosna, jak ty strómy były łobsypane biołymi malutkimi kwiołteczkóma. Łóne były take wielky, że ołpa musioł powrozóma swiónzać aże dwie drabiny, coby wlyjź na szpica z dołu beszungu. A żeby postawić te drabiny, to trza było trzech mocnych chopów, bo jeden przydepnół drabina na dole, a dwóch jóm dźwigało. Jak już takoł drabina postawiyli, to z jednego stróma narwali nawet dwie połny koszyny czejśni.
Dróga z Łoleszki do Ligoty Dolnej z Łostatnim us(ch)niyntym strómem czejśni na beszongu.
Take wiele drabiny wtedy robiół yno Ginter Miodoński, wtory zaopatrowoł w te drabiny nie yno Łoleszka, ale tyż cołko łokolica. Po prowdzie bóły łone d(ł)uge i trzymały się mocno przez wszyske lata. Bóły łone strugany ryncznymi strugami z najdłuższich i najchudszych świyrków. Dziury pod sztebly wiercili tyż rycznie, a potym tyn długi nawet na 10 m dróng rozcinali na dwie równe poły na krajzejdze. W takiyj drabinie nie znojdziecie ani jednego gwojździa, a sóm łóne takie wyfajlowane i wycackane, coby se żołdyn ani paluszka nie łoszkaradziół przez drzizga, wtorych – jak wiycie – w drzewie nie brakuje. A joł to wiam, bo sama żejch widziała, jak mój ujek Józek moł jeszcze dwie taky łorginalne drabiny łod Miodońskiego. Choć chop już nie żyje 17 lołt, a jego drabiny dali nóm służóm.
Tak mni wiyncy kole poły drogi pomiandzy znakiem Łoleszka a krziżem je mostek, co moł za zadaniy, jak feste dyszcz leje, przepujścić woda ze św. Anny na Jasiona. Mostek tyn zawsze bół porośniynti z obu strón krzołkami z czarnego bzu, kaj se szło fajnie skludzić. Strómy czejśni ciungły se po łobu stronach bityj drógi z małymi lukami, aż do samyj Ligotki. Łod mostka aże do krziża na tyj dródze wiecznie było połno piołsku, tak że jak kto tam chcioł na kole jechać, to nie poradziół. Trza było to koło przeciś piechty aż za krziż i dopiero potym szło dali jechać. A skónd tam tyn piołsek bół? Ano nacisło go z kołżdóm ulywóm z drógi Cebulowej, co przy krziżu w prawo pod górka łodbijała. Jak myślicie, że dróga Cebulowoł pochodzi od gymizy, to se mylicie. Ano nazwa drógi Cebulowej pochodzi od nazwiska gospodołrza – Cebula, wtóry tóm drógóm dojyżdżoł do swoich pól. Dzisiej z tygo najbogatszygo gospodarstwa we wsi łostały yno ruiny i zawaliska.
Możecie je obejrzeć, jak staniecie na progu kapliczki plecóma do drzwi – wtedy po prawej strónie widać rozlatujónce sie wrota i cołke gospodarstwo ze zawalónym dachym. Richtig szkoda… .
Ruiny gospodarstwa „Cebula”
Ale wracajónc do naszyj Pańskiyj Skały, tak za jakiyś 500 metrów za krziyżm po prawyj strónie zarołs przed sadym czejśniowym zasadzónym przez rodzina Ochmanów, po których dzisiej zostoł już yno zaniedbany grobowiec na samym środku jesiońskiego kerchołwa. Z herskiego – jak na tamty czasy – grobowca idzie wyczytać, jacy zołcni to byli ludzie. Tu podziela se tyż z wami jednóm ciekawostkóm, o wtorej wiam, a je zwiónzanoł
z rodym Ochmanów. Z tygo rodu pochodziół farorz Wilhelm Ochman – budowniczi kościoła św. Floriana w Chorzowie. Jak ks. Ochman obróniół tytuł magistra prawa kanonicznego, a było to w tamtych czasach dloł synka pochodzóncego z mały wsi wielke łosióngniyncie, wtedy to prziszoł po prośbie do mojego Praołpy, co by na ta łokoliczność postawiół krziż dziękczynny w szczycie jego stodoły. Chcioł co rano dziynkować Pón Bóczkowi za to, że mu tak pobłogosławiół. Szczyt tyj studoły bół na to najlepszim miejscym, bo móg na niego patrzeć zawdy ze swojego okna. Tyn marmurowi krziż stoi tam do dzisiej wrołz z szykownymi kwiołtkami, o wtore dboł moja ołma Marija.
Krziż ufundowany przez farorza Ochmana w szczycie studoły naprzeciw chałpy Ochmanów.
Jak żejś szoł polnóm drógóm wysodzanóm cześnióma łod stróny pola Ochmanów włajziło se do skały. Dzisiej już nie ma tych strómów ani drógi, wtóroł tam prowadziła.
A ta skała to był nieczynni kamieniołom, kaj dobywali kamiyń wopienny i spuszczali urobek wónskotorówką bezpośrednio na budowanoł dróga Gogolin – Strzelce Opolskie. Jak se już wlazło do skały to z trzech strón było widać wiely na około 8 m mury wyglóndajónce jak mozaika z głazów i kamiyni wopiennych. Im wyżej tym drobniejszy bół tyn kamień.
Zajś od stróny południowyj było połno niewielkich górek usypanych przez robotników z ziemi, co musieli jóm zebrać, zanim se dostali do czystygo kamiynia. Kupki te były już fajnie zarośniynte roztomaitymi krzołkami a nawet strómikóma. Po lewej strónie przi ścianie stoł czerwóny autobus (zwali go „ogórek”), wtóry nie mioł kół, ale służył robotnikóm za szatnia i mógli se tam skludzić, jak padoł dyszcz.
W Skale tyj, od czasu jak już tam nie bóło wachtyrza, gospodołrze zwoziyli zbierane na polach kamiyniy polne, wtórich na polach nie brakowało. Co roku kamiynie bóły zbierane, a na bezrok zaś było ich tela samo, abo i wiyncyj. Do dzisiej nie wiadomo, skónd se łóne na polach bieróm.
W latach 80-tych w sómsiednich miejscowościach takich, jak Zdzieszowice, Górażdże czy Kandzierzyn, zakłady rozwijały se bardzo wartko. Przemysł se rozgóniół tak, że niy mieli czasu pomyśleć o ekologii. Niestety, prziroda je móndrzejszoł łod ludzi i nie jest łobojyntnoł na złe traktowanie. Wtedy to nasze piykne zygrody i aleje cześniowe zaczły umierać. A działo se to przez to, że w lufcie i ziymi było za moc siarki, ło czym dowiedzieli se co bardziej dociekliwi sadownicy po ekspertyzie uschniętych strómików, wtóre w tamtym czasie po posadzeniu do roku usychały.
Us(ch)niynte strómy ścinano lub w całości wyrywano, a ich pnie i gałynzie bóły zawlykane traktorami do Skały. Z czasym ta Skała stała se kerchołwym dloł wszystkich cześni. Dlatego to miejsce było ulubionym placym do zabaw bajtli z Łoleszki i Jasióny. Budowano tam łobozy a nawet dómki z gałynzi, we wtorych bajtle grały se nierołz cołke popołejdnia.
A wspómnianoł już w tytule Żurowoł Strzoda, na wtoroł czekało se praktycznie cołki rok, była wydarzyniym zwiónzanym z tym miejscym. Dzieci rychtowały se już do niyj łod poniydziałku, kiedy to zbiyrały i ukłołdały na jednym z tych pagórków chrust, gałynzie a nawet korzynie ze strómów. Dwa dni przed żurpołlóm, młodzi zwóczyli tam z cołyj wsi różny stare klamory, co zalegały w domach i szopach i se je dało społlić na fojerze. Bardzo przydołwały se stare, nic już niy wert mietły, nazwane „szkrobakami” albo „szkorbaczkami”, wtóre sprawdzały se bardzo dobrze jako fakle, z wtórymi dzieci szwyndały se po pagórkach Skały.
Mietły te robioł z witek trzcinowych niyjaki Johan Przibyła z Jasiony. Było to jego pasjóm. Podobno ten pan Johan nigdy se nie uwijoł. Sóm wojziół te mietły do gospodołrzów swojóm syrenkóm i nie wiadomo skónd, zawsze wiedzioł, wtorymu gospodołrzowi trza na wiosna mietły abo i koszyki. Johan zawsze mioł czas zakurzyć, kafej wypić i pogołdać, żeby nie wyciepować starych szkrobaczek, yno bajtlóm na fakle na żurpołla łostawić. Na kożde połlenie żuru młodsze bajtly musiały mieć zawdy zrobione kadzidła ze staryj biksy po groszku, zawieszone na drucie. Do taki biksy wkłołdało se suche siano i liście, co po zapołlyniu fajnie kopciyło. Kożdy bajtel musioł taky kadzidło mieć, a jak se wypołliło to zajś se nacisło do pojstrzodka suchoł trołwa z miedzy i dali se kopcioło.
W sama już Żurowoł Strzoda zarołs po szkole bajtly i modziki z Łoleszki i Jasionej szli na Skały. A szli piechty skuli piołsku, o wtorym już pisałach, co tam leżoł od mostka aż do krziża (nie było móndrali, wtori by to umioł na kole przejechać). Bajtly były tam już prandzij i w małych bandach połlyli małe fojyrki i kadzili kadzidłami. Zajś wielkyj fojyry nie było wolno podpołlić aż se nie zrobioło ćma na dworze, czygo pilnowały starsze pachoły. A jak już se szarzyło wszyscy starsi i młodsi zbiyrali se kole tej wielkyj kupy, co jóm przez dwa dni ukłołdali. Fojyra ta była uroczyście łodpołlanoł od fakly, a łodpołloł jóm zawdy najstarszy pachoł – może przez to do dzisiej jest ten chop fojermanym. Fojera musiała być jak nojwiększoł, co by flama świyciyła jak nojwyżej tak, by jóm było widać w Zakrzowie i w Żurowie, kaj tyż takie fojyry połlili.
Jak już blask fojyry było widać w Łoleszce to za chwila przychodziyli Fatrowie po swoje małe bajtly, a tyż łobejrzeć czy wszysko je do porzóndku i czy nikomu se krziwda nie stała. Przeca jak już wspominałach wtedy telefonu żołden nie mioł, coby zadzwonić. Jak już ci łojcowie poszli z bajtlóma do dóm, to pachoły i frelki przy fojerze bołznowali, ale i tyż wahowali łognia aż do samego kóńca. Takoł fojyra podobno poradziła se tlić aże do biołego rana.
Richtig fajnoł zabawa to było skołkanie przez kozła. Polegało na tym, że pachoły z rozpędem skołkali przez skulonych innych pachołów, wtorzy trzimali se we pół jeden drugego i tworzyli „kozła”. Zaczynało se od jednego pachoła, a tyn, co go przeskoczół, stawoł przed nim i kozioł robioł se corołz dukszy a za tym i trudniejszy do przeskoczenia. Wygrywała ta banda, co zrobioła dukszygo kozła i se nie zarwała pod ciynżarym skołczóncego „byczka”.
W tym czajsie frelki dodowały mocy pachołóm, skrzeczały g(ł)ośno przi kołżdym skoku. W czasie wachowania fojyrki żołdyn se nie nudzioł. Była tyż zawdy gitara i wspólny śpiyw, a niyskorzy pojawióły sie kaseciołki na bateryjki i to już był wieli „szpan na wsi”. Zajś najstarsze pachoły, co wytrzimali aż se fojyra zaczynała tlić, a nie goreć, naciyrali rance zgoranym drzewym i tymi czornymi rankóma mazali dziołchy. A im fajniejszoł dziołcha tym bardziej była natartoł jyji gamba.
Tradycyjoł połlynio żuru w Skale była flejgowanoł do czasu aże wybudowali autobana A4, co leci przez Świyntoł Anna. W tyn czas opisanoł przezy mie Skała zasypali marasem i ziymióm, co wybierali pod budowa tyj szybkyj drógi. Móm nadzieja, że moja łosprowka, co żejch nierołs słyszała łod mojego fotra przed(ł)uży pamiynć ło zasypanyj już Skale, zaorany do niyj drodze i tradycyji połlynia w niyj żuru w Wielym Tydniu.
A na sóm koniec pokołża wom jeszcze mapka co mój Foter pomóg mi zrobić, cobyście uwierzyli że pańskoł skała doprowdy w Łoleszce była. Plac tyn znojdziecie na starich mapach, a dzisiejszych już ni.
