Autor: Piotr Tomanek
Musioułbych pedzieć, iże na joudle we mojyi famili nie szporowali wcale. Bo to już nasi starzikowie żondziyli iże: "Kto na joudle szporuje, tyn nieskorzi doktora futruje”. Bestoż nasi rodzice tak se starali, coby my nigdy nie głodowali, ale przy tim i zdrowo joudali. Tak tyż, podczas mojygo dziecinstwa, we „Familyi” se skromnie żyło i roztomaicie se joudało. Ale joudła nom nizasik nie brakowauło. Choć na codziyń, joudali my przeważnie skromnie. Musza pedzieć, iże we latach mojei młodości, całou familia se ku tymu przikłoudała, a coby do gymby wrazić co miała. Ale tyż i „Ponboczkowi” przed joudłym zawszy dziynkowała i go prosiouła o pobłogosławiyniy tych „darow” co my spożywać mieli. A czyniyli my to bez „Porzykaniy przed joudłym”.
U nous, na jedni ścianie we kuchyni, wisiouł se taki „świynti” obrouzek. Łuon nom zawszy przipominou o tym, coby zawszy przed joudłym „Ponboczkowi” podziynkować za to joudło i prosić go pobłogosławiyniy tygo co bydymy spożywać.
Przypominom se i pamiętom, iże jako dzieci przed obiadym, stanyli my przi stole i rzykali głośno wszyjscy. A bouło to po niemiecku tak: „Komm Herr Jesu sei unser Gast und segne was Du uns bescherest hast, Amen“, po polsku zaś bouło by tak: „Przyjdź panie Jezu, naszym gościem bądź i pobłogosław to wszystko, czym nas obdarować raczyłeś Amen”. A rzykali my bestosz po niymiecku, iże po polsku rzykać nasi rodzice nie poradziyli. Dziepiero nauczyli se łuoni po polsku przi nous, kei my zacznyli „chodzić” na „Religia” we salce przi kościele. A po „porzykaniu”, mogli my se siednyć i weznyć do rynki łeżka.
Bez świynta, albo i we niedziela, to joudali my „po pańsku”. Nasza mama naszykowała na tyn dziyń zawszy takie dobre joudło, iże se nie szło odmówić, coby dobrze se nie pojeść. Dobrze uważoła tysz tedy, kei przijechouł ktosik „ważni” na bezuch, abo bouły jakiy familijne fajery. To wtedy na stole se znoudła i upieczonou kaczka, abo ganś. Ale i niekiedy se wydarzouł upieczoni swoiski królik we śmietonce i bou tyż zoucni. A do tygo dodouwała roztomaitou gemiza, albo biołou i światłou kapusta.
Za to „bez tydzień”, bouło to cołkiym ajnfachowe, proste joudło. Bo nasza mama zasik, poradziouła naszykować i zrobić dobre joudło, bez wielkich piyniyndzi. Nierouz, uważouła wartko z tygo, co miała pod rankom.
Mama przeważnie rouz we tydniu ważouła dlo nous gynste zupy, a kery mianowali my eintopfami, czyli posiłkami jednodaniowymi. Yno takou zupa na obioułd, toż to tyż bouło wszystko. Szło by pedzieć po dzisiejszymu, iże „dwa, a możno i trzi w jednim”. Dostało se jyno we głambokiym talyrzu, takou wiynkszou porcyjou zupy, alo za to bardzo gansty. A w niei pływou se, ale przeważnie stou se, kans uważonei swoiskiei wandzonki, albo wursztu. Takou zupa „zagryzało se” ze sznitom świyżygo chleba. Jak se „spucowało” takou porcyjou, to bouło se najedzonim aże do rana.
Nojbarzi smakowały mi mamine krupniki na swoiskiyi wandzonce, kartoflonki i zupy grzibowe, ze nazbiyranich bez nous w lesie świyżich grzibow. Ale my bajtle noibarzi radzi jedli i woleli świyżo uważone codziennie proste obiady. Bo uone nom nojbarzi smakowały. Jou już tyż żech tam wolouł, taki normalni łuobioud ze dwoma gangami /daniami/. Bouło tak, iże bez tydziyń, nie zawszy mieli my do obiadu miynso, a wy piątek to my już go wcale nie uświadczyli.
Niekiedy, jak nie bouło nic do obiadu w doma, to mama na prandtko natarła kartofli, wymiyszauła je z mąką, jajcoma i posolyła troszka. I dlo nous ze tygo ciasta, na wielkim tyglu upiykła chrupionce złociste i smaczne, placki kartoflane. Do pieczyniou we tyglu, zawszy brała jyno swojski fet /smalec/ ze świniobiciou. Szło by rzeknyć, iże ty placki bouły bardzo „chude”, ale to nie jest prouwda. Iże we tyglu, przi pieczeniu, poradziouły one se niekiedy „napić” rozpuszczonygo fetu.
Oprócz tych plackow kartoflanich, nasza mama czansto piykła nom tyż „ajerkuchy” /naleśniki/. Bouły to placki robione z wymiysznyi „kiszki” /zsiadłego mleka/, jajek, cukru i mąki, a do tygo dodouwała ździebko sody i soli. Jedli my je na słodko, posypany puder cukrym. Robiouła ona nom tyż jeszcze ulepszonou odmiana, ze szajbkom jabłka w pojszczotku. A na śnioudaniy wy piontki, ale i niekiedy na obioud, bouły tyż zupy mlyczne z nudlami, abo ze ryżym.
Nierouz tyż, we piontek na drugie danie, bouł ryż albo grysik na gansto, uważony na mleku. A po nakładzyniu se takyi porcyi na talyrz, posypywali my se to ze cukrym i skurzicom. A na som koniec polywali my se to jeszcze przibronnionym masłym. Kei zaś w doma bouły świyrzy jabłka, to po ich potarciu na tarle ze hrubim oczkiym, se jy dodoułwało do tygo co bouło na talyrzu.
Co jaki czas mama narobiuła tyż swoiskich nudli /makaron/. Wtedy, coby takich nudli narobić, to potrzeba bouło zmudzić trocha czasu. Bo wprzodzi musiała ona wymiyszać świyży jajca kurze ze mąką. Tak długo ugnioutać renkoma to ciasto, dodouwajonc mąki, aże zrobioło se uono elastyczne. Potym zrobiouła se łuona z niygo poura wiynkszich kulek, a kery to rozkulała na posypanym mąką blacie uod stoła „nudelkulom”. Musiała każdou takou kulka walcować tom nudelkulom aże tyn placek bou jyno kasik ~2 mm. hrubi.
Ty gotowy placki ukłoudała na czystim płotnie, rozłożonim na inkszym stole, coby trocha wyschły. Musiała łuona douwać pozor, bo nie mogły łuone być za suche. Zbierała po jednym takim placku z płótna i zwijała go na stole w rolka. I tak te wszystkie „rolki”, na desce do kroniou, szatkowała bardzo ostrym nożym. Jako już miała wszystko „poszatkowne” na nudle, to juzaś rozsypywała jy na płotnie, a coby teraz już do końca wyschły. Nasza mama robioła zawszy dwie zorty tich nudlow. Jedne te wonskie i cieńkie bouły do zupy, a takie szyrszy paski bouły na „gansto”.
„Nudlami na gansto”, po ich uważyniu wy lekko posolonyi wodzie i ich ocedzyniu, my se zajoudali. Po nakładzyniu ich na talyż, posypywali se my jy cukrym. A wszystko to bouło polone z rozpuszczonim, przibronnionym swoiskim masłym prosto od gospodourza. Do tygo jedzyniou „na słodko” bou zawszy świyżo uważoni swoiski kompot, a bez zima ze „krauzy”.
Musioułbych jeszcze tyż wspomnieć o piątkowych „sztampfkartoflach” ze kiszką, ze prawdziwego mleka prosto od krowy. A takou „kiszka” szło w „krauzie” nożym na konski krouć. Nous bajtli nasza mama posyłała niekiedy po gotowou „kiszka” do naszich somsioudow, co mieli swoja krowa. Bouła to rodzina „repatriantów ze wschodu”, a kerzi bez gospodarzyniou nie poradziyli żyć. I choć mieli jyno konsek pola, to trzimali jedna abo nierouz dwie krowy i konia. Jak już trouwa urosła, to zapinali tygo konia do swojy niewielkiyi furmanki na ryfowich drzewianich kołach. Zaś do zadku ty furmanki uwionzali krowy i jechali z niymi na bezpańskou łąka nad Odra. Wroułcali z niymi do dom, dziepiyro na wieczor kei se już ćmiyuło. Od tych krowów to boło dopiyro „EKO” mlyko, sama natura. A wy takiej krauzie ze kiszkom, to boło widać fest grubo śmietonki.
Przipominom se takie wydarzyniy, kei mie rouz mama posłała do nich ze krauzom po „kiszka”. Toż tysz idam ze takom dwalitrowom krauzom do nich. Klupia do dwiyrzi, a z jejich kuchniy, słyszam menski głos „Proszę”. Toż tysz włażam do miyszkania, we kerym bou jyno „gospodarz. Pozdrouwiom go „Dobri” i goudom jymu, iże mama posyłou mie do nich ze krauzom po „kiszka”, do piontkowygo obiadu. A on mocno zdziwioni, powiadou mi,- „co ty przyszedł ze słoikiem po kiszkę?”, a my przecie ostatnio prosiaka nie ubijali. No i po chwili zastanowienia podchodzi on do okna, na ogród i wołou swoja baba:- „Helcia ta podejdź jeno do chałupy, bo tu chłopak sąsiadów przyszedł po „kiszki” z dużym słoikiem, a my przecie ostatnio prosiaka nie ubili?”.
Kei jygo baba prziszła do chałupy, to łuona już wiedziała o co idzie. I kei mi jusz jyno ta moja krauza wymiyniouła, na takou samou jyno połnou ze „Zsiadłem mlekiem”, to i wytuplikowała swojymu „chłopowi” o co se rozchodzi?. I kedy łon se już skapnouł, iże nie idzie tukei o „kiszka wątrobowa i kaszankę”, to wybuchnyli my wszyjscy głośnym śmiychym.
Wy moich dzieciyncich latach, prawie kożdi ze naszy ulicy miou konsek pola, albo wiynkszo zygrodka. A iże w sklepach brakowało miensa i inkszych rzeczy tyż nie to boło, to wszystko obrobione i obsione. Kożdi ze naszich somsiadow trzimou jakonś gouwiedź. Ludzie radziyli se sami i bestosz mieli co do garnca włożyć. Bestoż nasi rodzice jak uszporowali troszka piyniyndzi, to niedaleko naszygo domu kupiyli konsek pola. To pole obroubiali my siyłom naszich rąk.
Po załoraniu tygo pola swojym konikiem bez naszygo somsiouda, wszystko inksze sami robiyli my renkami. A kosztowało nous to moc czasu i siyły, ale za to rodzice uszporowali trocha grosza na robociźnie. My dzieci, po szkole, tyż musieli se chytać za robota. A na graczki mieli my dziepiyro czas, kej bouło już wszystko porobione. Na tym polu, zawszy na zmiana, na jedni połowie sadziyli my kartofle, a na drugi zasiouli my zboże. I tak zawszy mieli my choć jyno nieco „futru” /karmy/ dlo naszyi gouwiedzi.
Skuli tygo, iże trzimali my tyż kury to i na obioud czansto bouło joudło „ze świyżim jajcym”, od swojskich kur. Mama poradziouła to joudło ze jajkoma urozmaicać. Te jajca robiouła ona nom ze roztomaitymi zouzami /sosami/. Bouły to sosy: chrzanowy, musztardowy albo ogórkowy, bo tu grała rola pora roku. Czynsto jedli my też jajka sadzone ze kartoflami, szpinakiem z naszei zygrodki albo ze fasolką szparagową. A jak nasz papa miou we tydniu rano „wolne”, to na śnioudanie robiouł nom ze jajek „smażonka” na boczku. Do niei dodouwouł jeszcze drobno pokronou cebulka.
A we „chłuodnich” porach roku, u nous na stole gościouły ryby. Bouły one upieczone na maśle, we tyglu. Mama kupowała przeważnie ryby morskie albo filety z nich. A kupowała je, w „Sklepie Rybnym”, kei wy piontek wroucała do dom, ze tourgu wy Koźlu. Do tygo bouły „sztampfkartofle”, polone bronnim masłym i uważonou kiszonou kapusta. Ryby smakowały jeszcze naturalnie, bo bouły one „prosto z morza”.
Jako my bajtle już trocha podrośli, to rodzice trzimali wtedy jeszcze wiynci roztomaityi gouwiedzi, króliki i świnie. Bestoż, to dziepiyro wtedy nom roztomaitygo miynsa nigdy nie brakowało, na naszim rodzinnim stole. Nierouz bouło one tyż, ze dwa abo trzi razy we tydniu, do obiadu na stole. I choć wtedy nie mieli my jeszcze lodówki i zamrażarki, to ze przechowaniym świyżygo miynsa nasza mama se jako poradziouła. Bo miynso ze gouwiedzi i królików spożywało se świyże. Jedynie wieprzowina se zawarzywało do krauzow, albo se wandziouło. Bouło tak, iże kożdi konsek miensa i świyży kości se spotrzbowało.
A jak mieli my „dobri”rok to nierouzki, mogli my i jedna świnka sprzedać do GS-u, a ludziom jajka, niekedy i kura abo królika. Nierouz, kei se w doma zabiouło starou kura, takou co to jusz jajek nie niysła, to mięso z niy choć bouło twarde, se tyż spotrzebowało. Coby to miynso ze niyi zmiynkło, to trza bołuo dobrich poura godzin je warzyć. Ze wywaru robioło se pożywny „eintopf”, przeważnie z ryżem i jarzynami. A miynke już miynso, obiyrało se ze kości i dodouwało se go do zupy.
Niekiedy nasza mama robiouła ze tyi zupy i kurzygo miynsa, jeszcze tzw. „Frikasse”, czyli potrawkę z ryżem. Zupa ze takiei kury bouła przeważnie bardzo tłustou. Odlywała ona se z niy ta czynść, ze złotymi tłustymi okoma. Ze ty odlonei zupy robiło se biołuo zoułza, kerou zagenszczało se pszynnom mąką i śmietaną. Bouł to tzw. sos „beszamelowy”. Doprawiało se ta zoułza solom i korzyniym, a do tygo jeszcze zakwasiołuo se jom sokiem z citrouny. Jako jusz zoułza bołua fertig, to dodouwano se jeszcze do niei to prandzi obrane mięso, po to coby ono jeszcze trocha „przeciongło aromatym” sosu.
Uwarzony na sypko ryż, kładło se porcjami na talyrzach i polywano ze zoułzom. Pycha – niezapomniani smak ze mojygo dzieciństwa. To danie, to mi jyno uod mojy mamy smakowało.
Bez lato do obiadu, często mama podouwała nom świyżou gemiza /warzywa i jarzyny/ ze naszi zygrodki. Zajoudali my se swoiskim sałoutym, oberibom, marchewkom i szpinatym. Ale nojbarzi żech roud joud mizeria ze świyżich potartych ogórków w śmietonce.
Nasza mama co piontek jechała na kole do miasta, na tourg. Prziwoziouła ona stamtąd, świyże masło od gospodourza i niekere jarzyny i warzywa. Ale jyno takie co nie urosły nom w naszyi zygrodce. Były to przeważnie roztomaite kapusty, kalafior i niekiedy fasolka szparagowou.
Za to owoce takie jak truskawki na kompot, kupowali my przeważnie prosto z pola, u gospodourzy na wsiach wele Góry św. Anny. Zaś po czereśnie jeździyli my na kołach do Januszkowic-Lesianów.
A bez zima, nasza mama warzouła nom niekedy kompoty ze suszonych jabłek i śliwek. Jabłka, śliwki i gruszki suszyli my se sami, bo we zygrodach tygo owoca nie brakowało. Za to bez lato, mama warzouła nom kompoty ze świeżych owoców.
Obiady niedzielne bouły u nous doma typowo „śląskie”. Obowiązkowo bouła nudelzupa /rosół/ ze swoiskiymi nudlami. A na drugie danie, zawszy bouły rolady ze ślonskiymi kluskami. Zawszy to samo, co niedziela, a to se nom bajtlom niekiedy już znudzioło. Bestoż po naszym „strajku”, niekiedy były tyż inksze i nierouzki lepsze miynsa na obioud.
Zajoudali my se pieczonim krolikiym, nierouz i swoiskom kaczkom. Ale bouło tyż i upieczone ze nadzieniym mienso wołowe albo wieprzowe. A do tygo tyż musiały być ślonskie kluski, polone śmietanowom zouzom, a do tygo światłou kapusta. Nasza mama miała swoi wypróbowani przepis na te śląskie kluski i one zawsze se jei udoułwały, a nom bardzo smakowały.
Te niedzielno-świonteczne obiady familijnie jedli my przy stole w kuchni. Ale jak zaś na uroczysty obioud byli goście zaproszeni, to podawany był on w „escimrze”, czyli pokoju stołowym.
Przed nami stało wtedy specjalne „lepsze” nakrycie stołowe, tzw. serwis obiadowy. Naczynia były ze kompletu, z ozdobnymi dwoma talerzami, głębokim i płytkim, miseczką na kompot oraz sztućce ze stali nierdzewnej lub srebrne. Zupa podawana była w specjalnej wazie, a roztomajte kompoty w ozdobnych kryształowych, albo szklanych miskach. Oczywiście obowiązkowo musiały być robione przez nią kluski śląskie oraz kapusta w różnych odmianach. Mięso, kluski, kapusta lub jarzyny podane były na półmiskach.
Wody mineralnej, oranżady oraz fabrycznie robionych soków, żeśmy wtenczas nie znali. Jeździłem w lato rowerem z papą na wieś, po świeże owoce. Były one przetwarzane na kompoty i konfitury. Ale papa robioł se tyż z nich wino owocowe. Przeważnie robiouł je se z czereśni, śliwek i wiśni. Czereśnie i wiśnie przywoziliśmy z Januszkowic-Lesianów, śliwki z Poborszów i Łężec.
W niedzielne albo świąreczne popołudnie, nasi rodzice siedli se zawszy do bonkafeju ze zistom /czyli własnoręcznie upieczonym ciastem/. Do podania tzw. kawy-podwieczorku, rodzice posiadali osobny, ozdobny„serwis kawowy”.
Choć nasz papa bouł piekourzem-cukiernikiem, to dlo nous w doma piykła nasza mama. I ona to zawszy coś upiekła na niedziela i święta. Przeważnie piekła ona proste babki kakaowe, albo kołoucze. Udouwały jej się tyż „kreply” i „chrusty”.
Zaś jak bou fajer w rodzinie, to za szykowanie wypieków zabiyrou se nasz papa. Robiou wtynczas smakowite z kremem budyniowym kremówki, bezy ze kryimym i „windbeutle”, czyli nadzione kremem małe ciastka ptysiowe. Zaś torty robił jyno z tłustym kremem jajkowo–maślanym, innygo kremu do nich nie uznouwouł. Bez niygo udekorowane torty to bouły dzieła sztuki, a kery to, aże szkoda bouło pokrouć do zjedzyniou. Jeszcze dzisiei mom przed łoczoma ty piykny farbowane z naturalnymi sokami, róże z kremu do dekoracji torty przez niygo robione.
A jaki dobri poradziouł on upiyc nasz „ślonski” kołoucz – palce lizać. Bestoż iże on, do kołuocza za umasta brou jyno masło, żoudnich tam margarynów i oleju. A takou posypka na jygo kołouczu bouła chrupioncou i wonioncou na masło. Oprócz tych specjalistycznych wypieków, nasz papa wypiekou dlo nous na Świynta Bożygo Narodzynia, zawszy fantastyczne pierniki korzynne tzw. Pfeferkuchen.
Szkoda jyno tygo, iże ta swoja receptura wzion on ze sobom do grobu. To od niygo ciasto miało do dzisiej przezemnie niespotkani smak i wygląd. Nie zdążoułech wiela receptur i inkszych ciekawich informacji o jygo życiu i rodzinie zapisać. Nasz papa umarł w czasie, jak jou boułech jeszcze w wojsku. A przed wojskiym jeszcze niekere sprawy mnie nie interesowały.
Piykł on dlo nous bajtli, na Mikołaja i na świynta ty pierniczki, krajanka i ciasto piernikowe nadzione marmoladom. Do swoich wypieków prziprawa korzynnou robiou se som, a do mąki dodoułwou on zamiast sody, amoniak.
My dzieci, se tyż nierouzki we naszyi kuchni cosik upichciyli, na smak. Niekiedy prziszou taki czas, iże dostali my smak na cosik słodkiygo. A nasi rodzice pieniendzy na cukierki nom nie dali, coby se do sklepu lecieć kupić.
Ale za to w doma bou cuker zawszy. No to brali my se za robiyniy cukierków sami, a kere nazywali my „malzem”. A robiyli my jy se tak: Stykło na blasze w tiglu rozpuścić zdziebko masła, nasypać do tygo cukru i całi czas miyszać, coby se on rozpuścioł. Miyszało se tak długo, aże ze cukru zrobiu se bronautni szklisti sirop, a keri se nie mog se przipoulić. Wylywało go se wtedy na blasznni talyrz, wymazani masłym albo wyłożoni z papiyrym pergaminowim. Jak ta masa ochłodła i stwardła, to jom se poklupało na mynsze konski i bonbony boły już gotowe.
Tak samo robiyli my se też swojsky „Krówki”, yno cukier nie zeszklouo se aże do końca. Do ty lekko ochłodzony masy, dolywało se „kapka” podgrzony słodkiei śmietanki i dobrze trza bouło to do kupy wymiyszć. Do rozpuszczonygo wranygo cukru nie wolno dolywać żodnich zimnich płynow, bo wybuchnie i może mocno poparzyć. Wymiyszali my to i postawiyli nazoud na blacha i jeszcze zdziebko poważyli i tyż wylouli na talyrz.
A na blasze od pieca kuchynnygo, piykli my se na wieczerza niekedy grzonki ze starygo chleba. Takou upieczonou na złotou farba sznita, natarli my se nojprzod czosnkym, a poti pomazali świyżim masłym. Do popiciou tygo, dostali my szoulka mlyka ze miodym albo kakałua. Niekiedy były to tyż „kakauszale” z mlykiem. Bo mlyko zdziebko zabijało od czosnku woń. Grzonki ze czosnkiym jedli my przeważnie na podzim ale i bez zima. Tyn potarty na grzonce czosnek, chroniou naszy gardła i nosy przed infekcjami.
A takie grzonki upieczone na „blasze”, smakują inaczi, niż te ze tostera.
Jak kto nie chciou kakaua, to se tyż mog napić ruskygo teju, albo „kakauszale”. Te kakauszale, to jest łuska z owoców kakaowca, którou bouła farycznie oczyszczonou i wysuszonou. Sprzedouwali jom wtynczos we sklepach na wouga. Jak se jy uważouło wy wiynkszim garncu ze wodom, to mieli my taki bronoutni płyn co smakowou na kakao. Po ocedzyniu tygo, dolywało se mlyka i po pocukrowaniu smakowało to prawie jak kakao.
A tzw.„ruski tyj”, to była przeważnie chinskou czornou herbata, zaparzonou w przeznaczonym do niei garnku /bo farbowała/, na cały dzień. Mocnou i aromatycznou ona nie bouła wcale, bo do wranyi wody napruszyło se jyno poura jejy ziourynek. Bez niy se jyno ta wranou woda się zafarbowała. Żoudyn ze starszich, wy tamtim czasie w naszyi familii nie „smakowoł se” w herbatach. Bestosz se tak myśla, iże łuoni wcale nie znali se najejych roztomaitych zortach. Ale za to czynsto na stole gościyły „swojskie” herbaty ziołowe, kery nasza mama sama robiouła. Taki teij popijali my przeważnie ku wieczerzi.
Wtenczas ludzie wienci chleb szanowali, przeważnie to starszy pokolyniy co przeżyło bieda i wojna. Oni nom dzieciom jeszcze moc o głodzie i jejich przeżyciach rozprawiali. Starsi ludzie jak znoudli na chodniku niedojedzonouł kromka chleba, to jom podniyśli, pocałowali i położyli kasik na bok. Tak, coby przinajmni potouki abo inkszy zwierzanta se niom posilyły. Bestosz i u nous to co nom ustało ze joudła, my nie wyciepowali. Zostało to jyno sfutrowany, dlo gouwiedzi, królikow i wieprzka.
Na śnioudaniy niekiedy jak w doma brakło świyżygo chleba, a bouły yno stare żymły i chlyb, to mama robioua nom z tygo tzw. ”armerriter”. Stary żymły kroua na grubszy szaiby i moczołua wy zimnim mlyku, ze rozkwyrlanim w niym jajcym. Potym wyciongła jy z niygo, coby zdziebko okapały i kładła na rozgrzone masło w tiglu i przipiykła ze obu stron na złotou farba. Jak jy już symła ze tigla na talyrz, to posypała ze cukrym i woniące świyrzy śnioudaniy bołuo gotowy. Do tygo boł jeszcze „rogenkafe” /kawa zbożowa/ z mlykym. Ale to wszystko smakowało!
Nasza „kuchnia” była centrum życia rodzinnego oraz miejscem spotkań sąsiedzkich i rodzinnych. Była także miejscem dziecięcych zabaw jak i nauki oraz odrabiania lekcji. W kuchni było zawsze ciepło, ale trza bouło długo poułlić w kuchennym piecu.
Nasz papa bou z zawodu piekourzym – cukiernikiem, to tyż bez tydzień chodziouł do roboty przeważnie na nocki. Musiouł napiyc w nocy, coby ludzie rano mogli se na śnioudaniy zjeść świyżygo chleba i niekiedy jeszcze ciepłich bułek. My dzieci, bez jakiś czas mieli se tyż dobrze. Bo tych ciepłych bułek mogli my se tyż popróbować. Bestoż iże, ze moim papom „Na nocka” chodzioł „tysz do roboty” nasz kundelek, co se wołou „Zenta”. Ale w piekarni mogła ona se wygrzywać jyno do rana. Kej bouły już piyrwszy bułki upieczone, to ze tom chwilom bou dlo niy tyż już „koniec spaniou”. Bo za chwila dostała ona swoja robota do zrobiyniou.
Musiała ona zaniyść nom pakslik ze tymi świyżo upieczonymi, a jeszcze ciepłymi bułkami do dom. Bo rano, kej jyno my se obudziyli, to nojpierw otwiyrali my dwierza na siyń. A tam przeważnie już nasza „Zenta” se siedziała pod dwiyrzoma, ze przywiązanym pod karkiem pakslikiem. A po robocie, nasz papa przinosiouł nom jeszcze codziennie świyżi chlyb i bułki. Wtedy jeszcze piekourzom se nouleżou tzw. Deputat.
Noc ze soboty na niedziela, nasz papa miouł zawszy wolnou i nie musiouł iść do roboty. Bestosz w niedziela rano, pierwszi zawszy wstouwou ze łóżka. A po swojyi „porannej toalecie”, najpiyrw szykowouł śnioudaniy zawszy nom wszystkim. Bo przeważnie jyno we niedziela i niektore święta do śnioudaniou, mogli my se rano ze całom familion dokupy siednyć se przi stole. W inksze dni, nasz papa o tim czasie bouł w robocie. Ale jak bouł w doma, a kei my se już obudziyli, to do naszich nosów dolatywou ze kuchniy aromat świeżo uwarzonygo kafeju zbożowygo. Taki kafei piyli my zawszy do śnioułdaniou. Pamiyntom iże, tyn kafej szło kupić we sklepach, wy paketkach funtowych i ćwierćfuntowich.
Nasza familia we niedziela i święta chodzioła do kościoła na msza. Zawszy na godzina dziewiąta. To o wpół do dziewiątej, trza boło z domu już wychodzić.
Bestosz i jou dlo mojy familiy, kei my som wszyjscy w doma, „celebruja”, tyż takiy rodzinny śnioudania, takie zapamiyntane ze mojych dzieciyncych lout. Ale takiygo wonioncygo kafeju nie poradza do dzisiej uważyć. Moge być iże, takiygo kafeju jako piyrwi, już tyż nie idzie kupić wy sklepie.
Na niedzielne śnioudanie, zawsze była zagrzonou „hrubou parówka”, a do tego chlyb ze swojskiym masłym i mostrichem /musztardą/. Pamiyntom że, w latach 1960–1970, kilogram tej kiełbasy kosztował 36 zł, a kilo „Kiełbasy wiejskiej” kosztowało całe 56 zł. Ta „lepszou” i droższou kiełbasa, jyno niekiedy kupowali nasi rodzice. To tyż, kei byli my zaproszeni kaisik na fajer, to my dzieci se jyno dobrymi wursztami zajoudali.
Wtynczas, procz tygo „naszygo” kafeju, jeszcze wtedy kupić szło tyż inkszi kafej co se zwiouł „Turek”. Bouł to tyż kafej ze zboża, ale bouło możno w nim wiynci cykorii i mioł już w sobie cukier.
Bestosz smakowouł tyż tyn kafej inakszi, ale nom smakowouł yno tyn nasz.
We podobnych opakowaniach, „ćwierfuntowkach” i tyż na podobnych surowcach, produkowano ekstrakt tzw. ”Podpiwek”. Z niygo to, robiouło se napój chłodzący w smaku podobni do ciemnygo piwa. Robiouło se go podług przepisu na paketku i dodouwało se do niygo jeszcze drożdży. Po ostygnięciu wywaru, rozlywało go se do flaszek po oranżadzie albo piwie.
Flaszki musiały mieć zamknięcie przegubowe. A połne już flaszki wynosiyło se do ciymnygo miejsca, coby tam to piwo se dojrzywało. Nojgorzi bouło, kei se przedobrzyło ze drożdżoma, bo to wtedy niekere flaszki „eksplodowały” podczas gerowaniou /fermentacji/.
Zaś Kawa naturalna prawdziwa, tzw. „Bonkafej”, rodzice parzyli i piyli yno podczas fajerow i rodzinnych spotkań. Bouła ona zaparzonou zawszy, ze świeży, ręcznie namielonej kawy ziarnistej.
Szło ją wtedy kupić w sklepie, ale rodzice jej nie kupowali mocka, bo bouła ona dlo nich za drogou. Średniou wypłata robotnika „na rękę”, bouło to wtedy ~2400 zł.
Mieli my w doma, taki drzewniany młynek ze korbkom do mielenia kafeju. Wy tim młynku mogli my pomlouć se jyno kafei. Bo mieli my jeszcze drugi taki som, ale w nim mlouli my jyno korzynie i przyprawy. Oba dwa stoły se, na wiszoncej na ścianie półce. Taki pomieloni kafej, zalywało se nojpierw w garcu wranom wodom. A po jejym zaparzyniu se, przelywało se go bez sitko do dzbonka na kafei, ze „serwisu”.
Tyn dzbonek stawiano na stole, dokupy ze serwisowym nakryciem. Takie serwisy obiadowe i „kawowe”, miała wtedy prawie każdou doroubiajoncou se rodzina, a nowożeńcy dostouwali takie w prezencie ślubnym.
Dziepiyro nieskorzi jako już żech som „robiou”, to mioułech do czyniyniou ze zaparzaniem i piciem prawdziwej mielonej kawy w szklonkach, „po turecku”. A nieskorzi jako żech już robiuł w biurze, to nazywali my ta kawa „dolewajkom”. Bo do tich ostałich wy szklonce „fusow”, niekiedy i poura razy dolywali my jyno wranei wody. Ale jako „bajtel” byndoncy ministrantem i chodzoncy z farourzym po kolyndzie żech se z niym spotkou, kei pierwszi rouz nous ministrantow tyż z takim kafejem poczynstowano.
Posadzono nous na takiei „gościnie” ekstra, w kuchni, a farourza wzieni do pokoju gościnnego. Podano nom tyż ciastka i po szklonce kafeju z zaparzonymi fusami. Zamiast odczekać coby uone se osiadły, to my to jeszcze rouz pomiyszali. Bestoż tych „fusów” nie poradziyli my se napić.
A coby gospodourzom nie zrobić przikrości, to my nieudaczniki, wylouły go „po cichu”do zlewu i zarouz jeszcze umyli nasze szklonki. Dziepiyro w doma, kei opowiedziułech mamie o takim niedobrym kafeju, zostoułech bez nia przeszkolony „o technice jego picia”. Zaś ech se czygoś nauczouł.
U nous w doma, co rok, zawszy ku świyntom „Bożygo Narodzyniou” kedy nasz „wieprzek” już urosnouł, odbywouł se tzw. „Schweinschlachten”, czyli świniobicie. Zaś co za tym idzie, masourz robiouł ze tygo miynsa roztmaite „wyroby”. A tradycyjnie już, po każdym świniobiciu, u nous w doma robiyło se swojskom kiełbasa. Toż to jeszcze dzisiei czuja jygo smak wy gymbie i mogą pedzieć iże
nojlepszi swoiski wurszt bou ze naszygo świniobicia. A robiouł nom go zawsze tyn som masourz.
Robiyli my go ze miysznego miynsa, ze mięsa wieprzowygo, kere on wymiyszou z miynsym wołowym. Ale mięso wołowe do niej, musieli my kupić w sklepie masarniczym. Do wyrobu kiełbasy, dodouwało se niekiedy tyż miynso królicze albo z młodej kozy. Tak zrobioni „wurszt” jedli my niekiedy i bez pół roku, a jak on nom smakowouł?. Jak kiełbasa bouła dobrze uwędzonou, to szło ją długo trzimać we chłodnym miejscu, a ona robiouła se podsuszanou. Ale nasza mama ją tyż zawarzowała do krauzow. Ale we krauzie zmiyniała ona smak i już nom tak nie smakowała.
Do krauzów zawarzowała tyż tzw. „fila”, czyli nadzienie ze krupniouków, preswursztu i fila ze swojskiy kiełbasy. Jako już wszystko zostało zjedzone, to otwierało se krauzy i już boło co na chlyb położyć. Mama zaważowała tyż fet /smalec/, bo on se wtedy dłużi trzimou. Potym po otwarciu krauzy ze fetem, my go zaś rozpuściyli na nowo i dodali my do niygo przipieczonouł na nim cebula. Takim aromatycznym i prziprawionim fetym, mazali my se „sznity” chleba. A jak se je jeszcze lekko posolyło, to dziepiyro smakowało.
„Zamrażarek” wtedy jeszcze nie bouło, a lodówki mieli tylko bogaci.
Pamiyntom i przipominom se to, iże jako bajtel roułt wcinouł żech parówki. Potrzeba by pedzieć, iże bouły one wy tamtim już przeminionim czasie inksze. Jakbych jeszcze dzisiej miouł tyn smak wy gymbie. byli goście Bo smakowały tak, iże bouły robione bez dzisiejszich „dodatków”.
A możno podug receptury naszich przedwojennych niemieckich „ślonskich oplerek”. One to były tu na Śląsku nojbarzi kupowane i jedzone. Przipominom se iże w Zabrzu, joud żech jako bajtel takiy, co mi nobarzi smakowały. Byłżech tam, z moiym papom ze dwa razy. I zawszy wy takim fajnim sklepie miensnym, zjedli my se jy na ciepło.
A do tygo dostuł żech świyżou, woniającou żymła i oranżada do popiciou. Odebrou żech to joudło wy wielkim mieście tak, jako terouzki nasi młodzi zajoudajom se roztomaitymi MC- Donaldami i Hot- Dogami.
Jou se tak pisza ty mojy wspominki, a tu słysza na „Ślonskiej Fali” w radiu, szlagier śpiywani po ślonsku o „wodzionce”. Prawie bych bou o niei zapomniou. Przeca uona tyż bardzo czansto bouła u nous „na stole” i bouła jedzonou bez wszystkich ze familiy. Nasza mama czynsto robiouła jom tyż naszymu papowi. To przi tym i my wszyjscy se przisiedli do stoła. Na całi kuchni czuć bouło na świyżi czosnek.
Do ty zupy, mama spotrzebowała niekiedy całi „stary” chlyb. Wprzodzi pokrouła go na sznity. A ty sznity pokroła na niewielkiy kostki i rozdzielouła jy po talyrzach. Do kożdygo talyrza dołożouła po łyżeczce umasty, a bouło to masło albo świyżi „świnski fet” czyli smalec. Niekierzi dodouwali se łoju za umasta. Ale nojważniejszom prziprawom bou czosnek, roztarti ze solom. To to douwało naszi zupie tyn „prawdziwi” smak.
Na to wszystko na talyrzu, wlywało se przeważonou woda, ale nie mogła być wranou, coby nie „zabić” czosnku. Jak se już umasta rozpuścioła, to po wymiyszaniu tygo wszystkiygo, szło już se tom zupom zajoudać. Niekiedy robiouło se tyż, tako bogatszou odmiana ty zupy. Do niy dodouwało se rozkwyrlane surowe żółtko uod kurzygo jajca i go se wymiyszało ze zupom. Stouwała se uona bestoż barzi pożywnou. My dzieci, robiyli se jom nierouz sami. Bouła to i jest dali, najprostszou ślonskou zupa, kero poradzi se zrobić i prziprawić prawie kożdy na czekaniu.
Toż tyż, po przeczytaniu tych mojich opisanich receptur i nawąchaniu se tych „alfabetycznich” smaków, musza skończyć moje opowiadanie słowami piosynki ze „Listy ślonskich szlagierów” o wodzionce.
„Wodzionka, wodzionka, nojlepszou ze wszystkich zup!”
„SMACZNYGO!!!"
Od redakcji: W konkursie "Ze Śląskiem na ty -2016", za zamieszczoną powyżej pracę Piotr Tomanek otrzymał I nagrodę w IV kategorii wiekowej (uczniowie szkół ponadgimnazjalnych i dorośli). Pełną listę nagrodzonych i wyróżnionych znajdą zainteresowani pod adresem:
https://www.grupalokalna.pl/beczka/nagrodzeni-i-wyroznieni
