Nie wiadomo, kiedy dokładnie wzniesiono pierwszą świątynię w miejscu obecnej opolskiej katedry pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Według podań powstał on w roku 1005, z fundacji Bolesława Chrobrego. Tradycja mówi też, że w roku 1024, istniejącemu w tym miejscu kościołowi w Opolu, przekazano relikwię z Krzyża Chrystusowego. Wcześniej święty Emeryk podarował tę relikwię do Wrocławia, a z Wrocławia do Opola przekazał ją wrocławski biskup Clemens (1005-1027). Od tego czasu mówimy już o kościele Świętego Krzyża.
Trudno dziś dociec, jak wyglądał kościół, który stał tu pierwotnie. Na pewno był to kościół drewniany. Zastąpiono go nowym, murowanym, w XIII wieku, gdy w roku 1232 kościół podniesiony został do rangi kolegiaty. Prawdopodobnie budowa kościoła murowanego nastąpiła za panowania księcia Bolka I (1283-1313). Wzniesiono go jako bazylikę w stylu późno romańskim. Poświęcenie tego kościoła nastąpiło 16 listopada 1295 roku.
Początkowo kościół posiadał niewielką wieżę, a dach kryty był gontem. Nie oparł się on pożarom, jakie w tamtych czasach wybuchały w mieście. W roku 1415, w czasie pożaru kościoła spłonęło 15 ołtarzy i część gotyckich tryptyków. Ocalał natomiast relikwiarz i chrzcielnica. Chrzcielnica ta jest ciekawym zabytkiem. Jest na niej wykuty herb Opola i piastowski orzeł.
Odbudowa kościoła po pożarze w roku 1415, z powodu braków środków, ciągnęła się bardzo długo. Dopiero w roku 1520 ostatecznie ją zakończono. Kościół nie posiadał jeszcze wtedy dzisiejszych, wysokich gotyckich wież. Były tylko ich dolne kondygnacje.
W roku 1514 spaliły się wszystkie dokumenty, dotyczące kościoła, a i sam kościół, mimo że murowany, też nie oparł się kolejnym pożarom. Ogromny pożar całego miasta w roku 1615, nie oszczędził też świątyni. Spłonęły dach kościoła i wieże. Stopieniu uległy 4 dzwony. Z pożogi ocalał tylko ołtarz Trójcy Świętej, kamienne epitafia i żeliwne tablice. Po tym pożarze odbudowano tylko jedną wieżę (południową). Widać to poniżej na rysunku z 1859 roku, którego autorem jest ówczesny nauczyciel rysunku w opolskim gimnazjum, Seraphim Buff.
W roku 1618 ze stopionych resztek dzwonów odlano nowe. Największy odlany dzwon, o wadze 43 cetnarów, spadł w roku 1680 i uległ rozbiciu. Po ponownym przetopieniu zawisł na wieży około 1696 roku. Do naszych czasów zachował się tylko jeden z 4 dzwonów, odlany w firmie Jakoba Götza III. Kościół już w roku 1642 posiadał organy.
Pożary dotykały kościół jeszcze wiele razy. Było tak w 1618, 1622, 1647, 1682, 1684 i 1722. Podczas tego ostatniego pożaru spalił się m.in. dach z gontów. W ramach odbudowy w roku 1724 po raz pierwszy pokryto kościół dachówkami. Zużyto ich na ten cel około 150 tysięcy.
W roku 1702 z Piekar (Deutsch Piekar) przeniesiono do Opola obraz Matki Boskiej Piekarskiej. Nie powrócił on już do Piekar. Pozostała tam tylko jego kopia. W Opolu obraz nazwano obrazem Matki Boskiej Opolskiej. Został on koronowany przez papieża Jana Pawła II w czasie jego odwiedzin w 1983. Ten cudowny obraz gościł też w roku 1680 w Pradze, kiedy panowała tam zaraza. Został on namalowany przez nieznanego artystę w latach 1480-1500. W Diecezji Opolskiej znajdują się jeszcze dwa podobne obrazy, w Koźlu i Bytomiu. Porównując Madonnę Opolską z tymi obrazami dochodzi się do wniosku, że obrazy powstały na terenie Czech.
Ciekawostką jest, że mury obronne wokół miasta w okolicy kościoła św. Krzyża miały niewielkie wybrzuszenie, co może świadczyć, że gdy mury budowano to trzeba było omijać świątynię. Mury obronne wokół Opola powstały za czasów panowania Bolka I (1283-1313).
Nie zachowały się żadne stare dokumenty, dotyczące historii kościoła. Prawdopodobnie wszystkie uległy spaleniu podczas pożaru w roku 1415. Najstarsza wzmianka o kościele pochodzi z roku 1223. Zachowała się ona we Wrocławiu (Breslau). Jest napisana przez biskupa Lorenza. Do roku 1295 parafia opolska mieściła się w kościele Najświętszej Marii Panny i świętego Wojciecha (Adelberta). Kościół ten zwany jest popularnie kościołem "na górce".
W latach 1899-1900 kościół wzbogacił się w dwie neogotyckie strzeliste wieże. Zaprojektował je opolski architekt Josef Cimbellek. Wieże mają wysokość 73 metrów i są najwyższymi wieżami w Opolu.
W roku 1934 kościół podniesiono do rangi prokatedry, a od 28 czerwca 1972 do rangi katedry. Na jubileusz 700-lecia (parafii) wykonano nowe spiżowe drzwi do kościoła. Ich twórcą jest opolski artysta Adolf Panitz. Na zdjęciu poniżej widok na katedrę od strony zachodniej, po której znajdują się spiżowe drzwi, oraz te drzwi.
W roku 2009 wieże kościelne poddano remontowi. W czasie tego remontu odnaleziono umieszczone tam dokumenty z przełomu XIX i XX wieku. Dokumenty po skopiowaniu we Wrocławiu poddano konserwacji i ponownie umieszczono w odrestaurowanej wieży.
Na plac kościelny wchodzimy bramą główną, zbudowaną w roku 1923. Brama ta jest pomnikiem poległych podczas pierwszej wojny światowej, ufundowanym przez ówczesnych parafian. O tym fakcie zapewne niewielu opolan dziś wie, ponieważ inskrypcje, poświęcone temu faktowi, starannie po wojnie zatynkowano. Dziś już jednak z tylnej strony pomnika powojenny tynk na tyle rozkruszył się, że napis można próbować odczytać. Na zdjęciu poniżej z lewej brama-pomnik, z prawej tył pomnika, na którym jasnożółtym paskiem zaznaczono położenie przedwojennego napisu.
O tym, że w Opolu były kiedyś dwa kościoły św. Krzyża, też zapewne nie wiele osób dziś wie. Postaram się więc wkrótce o tym napisać.
Opisując tutaj dzieje kościoła, zapewne nie uniknąłem jakichś pomyłek. Będę wdzięczny za ich sprostowanie.
Użyte w artykule rysunek kościoła z roku 1859 pochodzi ze strony fotopolska.eu. Jest tam wiele innych ciekawych rysunków i zdjęć opolskiego Kościoła Świętego Krzyża. Zainteresowani znajdą je pod adresem:
https://opole.fotopolska.eu/Katedra_Podwyzszenia_Krzyza_Swietego_Opole
Bez trudu można tam znaleźć m.in. archiwalne zdjęcie, na którym widać napis z przedniej strony wspomnianego pomnika (UNSEREN GEFALLENEN BRUDERN, czyli NASZYM POLEGŁYM BRACIOM).
Ernst Mittmann
