Odszkodowania dla dzieci osób represjonowanych w latach 1944 – 1989

Choć mogłoby się wydawać, że czas rozliczeń na drodze postępowań sądowych za represje związane z działalnością w latach 1944 – 1989 na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest już za nami – Sądy w dalszym ciągu wydają wyroki zasądzające odszkodowania i zadośćuczynienia na rzecz represjonowanych osób, lub w razie ich śmierci – na rzecz ich małżonków, dzieci lub rodziców.

Na taką możliwość wskazuje ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, zwana potocznie „ustawą lutową”.

Choć sama nazwa ustawy lutowej może sugerować, iż znajdzie ona zastosowanie wyłącznie do tych represjonowanych osób, wobec których zostały wydane orzeczenia w związku ich działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, to możliwość żądania na jej podstawie odszkodowania i zadośćuczynienia została dodatkowo rozszerzona o osoby:

1. wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego;
2. mieszkające obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowane przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Rzymskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności;
3. które w okresie od dnia 1 listopada 1982 r. do dnia 28 lutego 1983 r. pełniły czynną służbę wojskową, do której odbycia zostały powołane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego;
4. będące dzieckiem matki pozbawionej wolności, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, które przebywało wraz z matką w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia lub którego matka w okresie ciąży przebywała w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia. Podkreślenia wymaga, że ustawa lutowa przewiduje w tym przypadku analogiczne uprawnienie w zakresie możliwości żądania odszkodowania i zadośćuczynienia na rzecz małżonka, dzieci lub rodziców osoby, której matka została pozbawiona wolności;
5. co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów, o których mowa w art. 17 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego, i nie zostało prawomocnie zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane;
6. pozbawione życia albo wolności przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe, bez przeprowadzenia zakończonego orzeczeniem postępowania.

Wyżej wymienionym osobom (w tym osobom, wobec których zostały wydane orzeczenia w związku z ich działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego), przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. W razie śmierci osoby, której przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie, uprawnienie to przechodzi na jego małżonka, dzieci i rodziców.

1. Przebieg ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie

• Unieważnienie orzeczenia wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

Doprowadzenie do zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na rzecz represjonowanych osób, wobec których zostało wydane orzeczenie w związku z ich działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, będzie wymagało uprzedniego unieważnienia orzeczenia.

Nieważność orzeczenia stwierdza sąd okręgowy albo (w określonych przypadkach) wojskowy sąd okręgowy, w którego okręgu wydane zostało przez organ I Instancji orzeczenie będące przedmiotem postępowania o unieważnienie. Stwierdzenie nieważności orzeczenia możne nastąpić na wniosek m.in. osoby represjonowanej, jej krewnego w linii prostej, przysposabiającego lub przysposobionego, rodzeństwa lub małżonka.

Co istotne, stwierdzeniu nieważności orzeczenia nie stoją na przeszkodzie wykonanie kary, zastosowanie amnestii lub abolicji, zatarcie skazania, akt łaski, przedawnienie, zadośćuczynienie czy śmierć osoby represjonowanej, której orzeczenie dotyczy.

W stosunku do pozostałych, wymienionych powyżej osób, żądanie od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie będzie wymagało uprzedniego unieważnienia jakiegokolwiek orzeczenia lub decyzji.

• Wystąpienie z żądaniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie

Żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia przez osobę (lub w razie jej śmierci – jej małżonka, dzieci lub rodziców):

1. wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia;
2. która była dzieckiem matki pozbawionej wolności, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, które przebywało wraz z matką w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia lub którego matka w okresie ciąży przebywała w więzieniu lub innym miejscu odosobnienia;

należy zgłosić odpowiednio w Sądzie okręgowym lub wojskowym Sądzie okręgowym, który wydał postanowienie o stwierdzeniu nieważności orzeczenia, w terminie 10 lat od daty jego uprawomocnienia się.

Żądanie o odszkodowanie i zadośćuczynienie przez pozostałe, wyżej wymienione osoby, dla których ustawa lutowa przewidziała tę możliwość, należy zgłosić w sądzie okręgowym, w którego okręgu zamieszkuje osoba składająca żądanie.

1. Zestawienie przykładowych wyroków zasądzających odszkodowanie i zadośćuczynienie na rzecz osób represjonowanych (lub ich małżonków, rodziców i dzieci)

Jak zostało wielokrotnie podkreślone w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zadośćuczynienie ma funkcję kompensacyjną i zasądzona suma zadośćuczynienia nie ma na celu usunięcia szkody niemajątkowej, a jedynie ma stanowić rekompensatę dla pokrzywdzonego, która choć częściowo złagodzi jego cierpienia. Natomiast odszkodowanie ma wyrównać poniesione szkody majątkowe. Zarówno ocena poniesionego przez pokrzywdzonego cierpienia, jak i szkód, każdorazowo powinna być rozpatrywana przez pryzmat konkretnego stanu faktycznego. Abstrahując od teoretycznych rozważań przy próbie oceny, jak doznane przez człowieka cierpienie powinno przekładać się na wysokość zasądzonego na jego rzecz zadośćuczynienia, warto przyjrzeć się dotychczasowej praktyce orzeczniczej Sądów w tym zakresie, co – w pewnym uogólnieniu – przedstawia przygotowane przeze mnie poniższe zestawienie (podkreślenia wymaga, iż część z poniższych wyroków nie jest jeszcze prawomocna).

• Jak udowodnić rozmiar cierpienia czy poniesionej szkody?

Nie można tracić z pola widzenia, iż wykazanie skali cierpienia osób represjonowanych oraz wysokości szkód, jakie ponieśli w związku z represjami, nie jest łatwym zadaniem, ponieważ zdarzenia te miały miejsce kilkadziesiąt lat temu i niejednokrotnie pamięć o nich wynika wyłącznie z rodzinnych przekazów. Rodzinne przekazy mają w tym przypadku znaczenie, a osoby pamiętające osobę represjonowaną i konsekwencje, jakie ją spotkały w związku z represjami, będą mogły zostać przesłuchane w charakterze świadków. Istotnym środkiem dowodowym będą dla Sądu także wszelkie dokumenty, które chociaż w pośredni sposób, będą mogły potwierdzić działalność osoby represjonowanej na rzecz bytu Państwa Polskiego. Niejednokrotnie zebranie takiej dokumentacji może wiązać się z wizytą w archiwach państwowych.

Autorem artykułu jest aplikant radcowski – Aleksander Jackowiak , tel. 696-469-998, jackowiaklegal.pl